Η σχιζοφρένεια είναι μία από τις πιο βαριές και περίπλοκες ανθρώπινες ψυχοπαθολογίες και εκδηλώνεται περίπου στο 1% του πληθυσμού. Είναι, επίσης, μια από τις πιο δύσκολα κατανοήσιμες, είτε εκδηλώνεται στην ενήλικη ζωή είτε κατά την παιδική ηλικία, ενώ συνήθως συγχέεται με τη διασχιστική διαταραχή ταυτότητας (ή διαταραχή πολλαπλής προσωπικότητας). Η σχιζοφρένεια ανήκει στη κατηγορία των ψυχωτικών διαταραχών. Οι ψυχώσεις είναι σοβαρές διαταραχές της σκέψης, της αντίληψης του συναισθήματος και της συμπεριφοράς και αποτελούν μια κατηγορία, που συνοδεύεται από φόβο και στίγμα, ιδιαίτερα σε και από άτομα που δεν είναι εξοικειωμένα ή ενημερωμένα σχετικά με τη φύση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαταραχών αυτών. Τέλος, η σχιζοφρένεια κατηγοριοποιείται σε τρεις ηλικιακές ομάδες, σύμφωνα με την ηλικία εκδήλωσης της ασθένειας: την πιο γνωστή μορφή, την ενήλικη σχιζοφρένεια, τη σχιζοφρένεια με πρώιμη έναρξη πριν των 16 ετών (EOS: Early Onset Schizophrenia) και τη σχιζοφρένεια με πολύ πρώιμη έναρξη πριν των 12 ετών (COS: Childhood Onset Schizophrenia ή VEOS: Very Early Onset Schizophrenia).
Η σχιζοφρένεια με έναρξη στην παιδική ηλικία είναι σπάνια καθώς αφορά 1 στις 40.000 περιπτώσεις (Gochman et al., 2011) ή 1,5 με 2 περιπτώσεις στις 100.000 (Da Fonseca, 2009). Πρόκειται για μια διαταραχή δύσκολα διαγνώσιμη, ενώ υπάρχει ο κίνδυνος λανθασμένης διάγνωσης (πχ ως μια από τις διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές) λόγω κάποιων κοινών χαρακτηριστικών συμπτωμάτων. Η έναρξη της διαταραχής μπορεί να γίνει με τουλάχιστον τρεις μορφές: α) οξεία έναρξη, χωρίς εμφανή προνοσηρά σημεία της αρχόμενης διαταραχής. β) ύπουλη έναρξη, με βαθμιαία επιδείνωση της λειτουργικότητας. γ) ύπουλη έναρξη, με οξεία επιδείνωση της διαταραχής. (Volkmar, Tsatsanis, 2002).
Αίτια
Συγκεκριμένα αιτία για τη σχιζοφρένεια δεν έχουν βρεθεί, ωστόσο υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που φαίνεται ότι συντελούν στην εμφάνισή της.
- Γενετικοί παράγοντες
- Νευροβιολογικοί παράγοντες
- Νευροψυχολογικοί παράγοντες
- Οικογενειακοί και κοινωνικοπολιτισμικοί παράγοντες
Συμπτώματα
Τα κλασσικά συμπτώματα της σχιζοφρένειας περιλαμβάνουν διαταραχές της σκέψης (στη δομή και την οργάνωση, στη ροή, στον έλεγχο και την κατοχή, στο περιεχόμενο της σκέψης), διαταραχές της αντίληψης (ψευδαισθήσεις, παραισθήσεις), διαταραχές του συναισθήματος (αμφιθυμία, συναισθηματική δυσαρμονία, κλπ) και διαταραχές της βούλησης και της ψυχοκινητικότητας (αβουλησία, αλογία, κλπ). Τα κριτήρια διάγνωσης της σχιζοφρένειας στο παιδί είναι τα ίδια με τα κριτήρια διάγνωσης σχιζοφρένειας στους ενηλίκους.
Θεραπεία
Η σχιζοφρένεια σε παιδιά και εφήβους απαιτεί μια δια βίου θεραπεία που βασίζεται στο τρίπτυχο φαρμακευτική αγωγή – ψυχοθεραπεία – κοινωνικοθεραπεία.( Chatillon, Galvao, 2013).
Φαρμακευτική αγωγή
Τα αντιψυχωσικά και νευροληπτικά φάρμακα που χορηγούνται σε περιπτώσεις σχιζοφένειας, αλλάζουν την ισορροπία της “χημείας” του εγκεφάλου και βοηθούν στον έλεγχο των συμπτωμάτων της ασθένειας. Τα φάρμακα αυτά είναι αποτελεσματικά, αλλά μπορεί να έχουν και παρενέργειες (όπως υπνηλία, αύξηση σωματικού βάρους, μυϊκές συσπάσεις, αίσθημα ανησυχίας, κ.ά.), πολλές από τις οποίες αντιμετωπίζονται με επιτυχία. Άλλα φάρμακα που χρησιμοποιούνται είναι τα άτυπα αντιψυχωσικά, τα οποία φαίνονται να έχουν λιγότερες παρενέργειες και βοηθούν όσους δεν έχουν τα επιθυμητά αποτελέσματα από τις προηγούμενες φαρμακευτικές αγωγές. Η φαρμακευτική αγωγή συνήθως προφυλάσσει από την επανεμφάνιση των συμπτωμάτων.
Ψυχοθεραπεία
Η ψυχοθεραπεία είναι σημαντική στη θεραπεία των ψυχωσικών διαταραχών ιδιαίτερα στις περιπτώσεις εκείνες που δεν υπάρχει συμμόρφωση στη φαρμακευτική θεραπεία ή που η χρήση περιορίζεται λόγω σημαντικών παρενεργειών. Η ψυχοθεραπεία μπορεί να συμβάλλει στη μείωση της δυσφορίας και της ευαλωτότητας του παιδιού ή του εφήβου. Μπορεί επίσης να βοηθήσει στη βελτίωση των συμπτωμάτων και της ποιότητας ζωής, τόσο ατομικά όσο και οικογενειακά, σε περίπτωση οικογενειακής θεραπείας. Τέλος, μπορεί να συμβάλλει στη μείωση της πιθανότητας υποτροπής αλλά και στην αύξηση της συμμόρφωσης στη θεραπεία, σε περίπτωση που το παιδί ή ο έφηβος δυσκολεύεται.
Κοινωνικοθεραπεία
Οι στόχοι της κοινωνικοθεραπείας είναι η κοινωνικοποίηση, η ενδυνάμωση, η αυτονομία, ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων, η αυτοβοήθεια, η ενστάλαξη ελπίδας, και η απενοχοποίηση. Για να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι απαιτείται μια ολιστική προσέγγιση, τόσο ατομική (εκπαίδευση παιδιού σε κοινωνικές δραστηριότητες) και ευρύτερα περιβαλλοντική (ψυχοεκπαίδευση οικογενειακού και σχολικού περιβάλλοντος) όσο και κοινωνική και κρατική (σύστημα ψυχικής υγείας, δομές υποστήριξης).
Τέλος, σε κρίσιμες περιόδους σοβαρών συμπτωμάτων η νοσηλεία είναι απαραίτητη. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται η ασφάλεια του παιδιού ή του εφήβου αλλά και η κατάλληλη διατροφή και φροντίδα (ύπνος, υγιεινή).
Η ζωή του παιδιού με σχιζοφρένεια
Η κλινική εικόνα της σχιζοφρένειας στα παιδιά χαρακτηρίζεται, όπως και στους ενήλικες, από ψευδαισθήσεις, παραληρητικές ιδέες, διαταραχή στη δομή της σκέψης και του λόγου, ενώ κυριαρχούν οι ακουστικές ψευδαισθήσεις. Η πτώση της σχολικής επίδοσης, η κοινωνική απομόνωση, η αποδιοργανωμένη και παράδοξη συμπεριφορά, η μείωση της ικανότητας για επιτέλεση των καθημερινών δραστηριοτήτων, η έκπτωση των δεξιοτήτων αυτοεξυπηρέτησης, οι παράδοξες συνήθειες διατροφής και ατομικής υγιεινής, οι μεταβολές στο συναίσθημα, η απώλεια ελέγχου των παρορμήσεων, η εχθρότητα και η επιθετικότητα, η απάθεια και η αδράνεια είναι μερικές από τις δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει καθημερινά ένα παιδί με σχιζοφρένεια αλλά και η οικογένεια του.
Στην αυτοβιογραφία της Ελίζαμπεθ, τονίζονται η δυσκολία μελέτης και γραφής που έχει ως αποτέλεσμα τη πτώση της σχολικής επίδοσης, αλλά και η αδυναμία δημιουργίας κοινωνικών σχέσεων. Γίνεται επίσης αναφορά στα πολλά και έντονα συναισθήματα που βιώνει αλλά και στις ψευδαισθήσεις.
Συγκεκριμένα αναφέρει: «Φυσικά άκουγα φωνές. Ξεκίνησαν στη τετάρτη δημοτικού, που ήμουν πολύ άρρωστη. Στην αρχή οι φωνές ήταν ευγενικές, αλλά μετά έγιναν κακιές και με έκαναν να φοβάμαι. Για μια περίοδο, ούτε στο δωμάτιό μου δε μπορούσα να πηγαίνω γιατί φοβόμουν πως μια φωνή που έμενε εκεί θα με αρπάξει. Έπειτα, για κάποιο χρονικό διάστημα, άλλες φωνές ήρθαν, ήταν ευγενικές φωνές και με προστάτευαν από τις κακιές […].» Σε άλλο σημείο της αυτοβιογραφίας αναφέρεται: «Δε θυμάμαι να δυσκολεύομαι τόσο πολύ στο να τα πηγαίνω καλά με τα άλλα παιδία όταν ήμουν πιο μικρή. Ίσως με λυπόντουσαν ή σκέφτονταν πως είμαι περίεργη. Στο σχολείο, τους απέφευγα τρέχοντας να κρυφτώ στις τουαλέτες ή κάτω από το θρανίο μου. Όταν βγήκα από το νοσοκομείο δεν μπορούσα να τα πηγαίνω καλά με κανέναν. Έτσι λοιπόν τα άλλα παιδιά άρχισαν να με φωνάζουν «καθυστερημένη». Δεν είμαι καθυστερημένη, είμαι αποπροσανατολισμένη, χάνομαι εύκολα και δεν ξέρω τι συμβαίνει.»
Τα παιδιά με σχιζοφρένεια αναπτύσσουν έντονο άγχος το οποίο τα καθιστά ανίκανα να συγκεντρωθούν σε αυτό που λένε ή κάνουν, νιώθουν ανάξια και είναι πολύ πιθανό να εκδηλώσουν κατάθλιψη. Η μελέτη περίπτωση κλείνει με την έκφραση « Κάθε βράδυ προσεύχομαι να μπορέσω να μείνω σε ύφεση. Προς το παρόν, συμβαίνει με τη βοήθεια της θεραπείας μου, των φαρμάκων, της οικογενείας μου και μερικών καθηγητών.»
Ο φόβος και το στίγμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα. Και το αντίκτυπο αυτού στη λειτουργικότητα του παιδιού δε θα πρέπει να υποτιμηθεί.
Ο ρόλος της οικογένειας
Ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός τόσο στην έγκαιρη διάγνωση της διαταραχής όσο και στη μετέπειτα φροντίδα του παιδιού ή του εφήβου. Στο πρώτο στάδιο, τη διάγνωση είναι λογικά τα έντονα συναισθήματα, οι εσωτερικές συγκρούσεις, ο φόβος, το άγχος, η ανάγκη αποφυγής της κατάστασης και η αίσθηση αδυναμίας. Ωστόσο, αν η συναισθηματική δυσφορία και η κρίση μεταξύ των μελών παραταθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα η οικογένεια κινδυνεύει να οδηγηθεί στη διάλυση.
Είναι πολύ σημαντικό, επομένως, η οικογένεια να καταφέρει να συνειδητοποιήσει σύντομα το μέγεθος της ευθύνης και να ενημερωθεί σωστά για τη φύση της διαταραχής, τα χαρακτηριστικά της, πιθανές θεραπείες και άλλα. Απαραίτητη κρίνεται και η επαφή, επικοινωνία με ειδικούς ψυχικής υγείας (ψυχοθεραπευτές, ψυχολόγους) με σκοπό την ανεύρεση τεχνικών και στρατηγικών υποστήριξης του παιδιού στην καθημερινότητά του (αντιμετώπιση επιθετικής συμπεριφοράς, βοήθεια σε σχολικές εργασίες, και άλλα).
Πολύ σημαντική, λοιπόν, κρίνεται η ψυχοεκπαίδευση των γονέων, των αδερφών και των συγγενών.
Ο ρόλος του σχολείου
Ο ρόλος του σχολείου και κυρίως του δασκάλου, είναι επίσης καθοριστικός, στην έγκαιρη διάγνωση της διαταραχής. Είναι σημαντικό οι καθηγητές να γνωρίζουν τα σημάδια και τα συμπτώματα ψυχικών ασθενειών, όπως η σχιζοφρένεια. Για παράδειγμα, τα παιδιά μπορεί να δείξουν σημάδια καθυστέρησης στην ανάπτυξή τους, κυρίως γνωστικής ή σημάδια δυσκολίας κοινωνικοποίησης. Τις περισσότερες φορές τα σημάδια αυτά εκλαμβάνονται λανθασμένα ως τεμπελιά ή σημάδια για κάποιο άλλο λιγότερο σοβαρό ψυχολογικό πρόβλημα. Είναι σημαντικό οι δάσκαλοι να είναι σε θέση να αναγνωρίσουν πότε το παιδί ή το έφηβος εκδηλώνει «περίεργη» ή ανεξήγητη συμπεριφορά και να παρατηρούν στον χαρακτήρα και την προσωπικότητά τους. Για αυτόν τον λόγο κρίνεται απαραίτητη η ψυχοεκπαίδευση των δασκάλων. Πολύ σημαντική είναι επίσης η υποστήριξη των παιδιών με σχιζοφρένεια στο περιβάλλον της τάξης.
Οι δάσκαλοι μπορούν να βοηθήσουν και να υποστηρίξουν τα παιδιά:
- Δημιουργώντας μια ρουτίνα με αυτά που θα ακολουθούν καθημερινά.
- Έχοντας ξεκάθαρες και ισορροπημένες προσδοκίες. Τα παιδιά με σχιζοφρένεια φοβούνται, νιώθουν άγχος, δεν έχουν αυτοπεποίθηση αλλά θα πρέπει σταδιακά να ενθαρρύνονται να λαμβάνουν ευθύνες. Είναι σημαντικό να γίνεται ξεκάθαρο ποιες είναι οι προσδοκίες, τόσο όσον αφορά τις εργασίες τους όσο και τη συμπεριφορά τους.
- Είναι σημαντικό να παραμένουν ήρεμοι και να δημιουργούν ένα ζεστό περιβάλλον στη τάξη καθώς όσο πιο άνετα νιώθει το παιδί, τόσο πιο πιθανό είναι να συμπεριφέρεται σωστά.
- Προάγοντας τις σχέσεις. Δημιουργώντας μικρές ομάδες εργασίας δίνει την ευκαιρία στο παιδί να έρθει σε επαφή με τους συμμαθητές του ευκολότερα αλλά και την κινητοποίηση να εργαστεί.
- Με το να είναι έτοιμοι να αναγνωρίσει τα σημάδια μιας υποτροπής.
- Στηρίζοντας τους γονείς. (Atkinson, Hornby, 2005)
Το σχολείο και η διεύθυνση θα πρέπει να παρέχει ένα περιβάλλον κατανόησης και εποικοδομητικής συζήτησης όσον αφορά το παιδί, τους γονείς, τους δασκάλους, τις ανάγκες, τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις ανησυχίες αυτών.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Atkinson M, Hornby G. (2005). Schizophrenia. Mental health Handbook for Schools (147 – 159). Taylor and Francis e-Library
Chattillon O, Galvao F. (2014). Trouble Schizophrenique de l’enfant et de l’adulte. Psychiatrie Pedopsychiatrie (277 – 292). Edition 2013-2014. Editions Vernazobres- Grego
Dumas J. E (2016). La schizophrenie infantile. Psychopathologie de l’enfant et de l’adolescent (163 – 216). 4e edition. De Boeck Superieur s.a.
Volkmar F, Tsatsanis K. (2002). Childhood Schizophrenia. Ch 60: 745–754, in Lewis M (ed) Child and Adolescent Psychiatry: A Comprehensive Textbook, 3rd ed. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, PA, USA
Da Fonseca D. “La schizophrénie de l’enfance”, L’encephale (2009), www.emconsulte.com/produit/encep
Gochman, P., Miller, R., & Rapoport, J. L. (2011). Childhood-onset schizophrenia: the challenge of diagnosis. Current psychiatry reports, 13(5), 321–322. doi:10.1007/s11920-011-0212-4
