Τι είναι ψύχωση – ψυχωτικό επεισόδιο;
Η ψύχωση δεν αποτελεί από μόνη της ψυχική διαταραχή, αλλά σύμπτωμα που υπάρχει σε ένα πλήθος ψυχικών διαταραχών. Στις ψυχωτικές διαταραχές κατά DSM-5 περιλαμβάνονται: η σχιζοφρένεια (η σοβαρότερη και πιο στιγματισμένη), η βραχεία ψυχωτική διαταραχή, η Σχιζοφρενικόμορφη διαταραχή, η Σχιζοσυναισθηματική διαταραχή, η Παραληρητική διαταραχή, η Ψυχωτική διαταραχή οφειλόμενη σε άλλη ιατρική κατάσταση, η Ψυχωτική διαταραχή επαγομένη από ουσία ή φαρμακευτική αγωγή κ.ά. (APA, 2022). Επιπλέον, ψυχωτική συμπτωματολογία μπορεί να εμφανιστεί σε άτομα με διαταραχές διάθεσης (διπολική διαταραχή, κατάθλιψη), νευροαναπτυξιακές διαταραχές (αυτισμός, νοητική υστέρηση), άνοιες κ.ά.
Η εμπειρία που ονομάζουμε ψύχωση ουσιαστικά αφορά την απώλεια της επαφής του ατόμου με την πραγματικότητα με προεξέχοντα χαρακτηριστικά την ύπαρξη ψευδαισθήσεων και παραληρητικών ιδεών. Οι ψευδαισθήσεις είναι αντιληπτικά βιώματα επί απουσίας αντικειμενικών ερεθισμάτων, δηλαδή αισθητηριακές εμπειρίες που το άτομο αντιλαμβάνεται ως αληθινές, ενώ δεν είναι. Υπάρχουν πολλά είδη ψευδαισθήσεων, με τις ακουστικές να είναι πιο συχνές. Οι παραληρητικές ιδέες είναι λανθασμένες πεποιθήσεις τις οποίες το άτομο πιστεύει αδιάσειστα και δεν τις αμφισβητεί, παρά την ύπαρξη λογικών επιχειρημάτων για τη μη ορθότητά τους (Ουλής, 2006). Για παράδειγμα, το άτομο μπορεί να πιστεύει με απόλυτη βεβαιότητα ότι παρακολουθείται από μυστικές υπηρεσίες, ότι κάποιος γείτονας θέλει να το βλάψει ή ότι υπάρχει μια συνωμοσία από άτομα στην εργασία του (διωκτικό παραλήρημα).
Επιπλέον, μπορεί να υπάρχουν (όχι απαραίτητα όλα μαζί):
• Σύγχυση
• Αποδιοργανωμένη/Μπερδεμένη ομιλία (που αντανακλά την αποδιοργανωμένη σκέψη)
• Αποδιοργανωμένη συμπεριφορά (ακανόνιστη, απρόβλεπτη, παράλογη)
• Ψυχοκινητική διέγερση ή επιβράδυνση
• Έκπτωση λειτουργικότητας (από ήπια έως σοβαρή)
• Διαταραχή ελέγχου παρορμήσεων
• Απουσία εναισθησίας – αυτοενημερώτητας (το άτομο δεν αναγνωρίζει ότι πάσχει) κ.ά.
Ψύχωση vs Σχιζοφρένεια
Στη σχιζοφρένεια, η ψύχωση είναι το πρώτο κριτήριο που πρέπει να πληρείται για τη διάγνωση. Χωρίς ψύχωση δεν υφίσταται σχιζοφρένεια. Ωστόσο, η ψύχωση από μόνη της δε σημαίνει ότι κάποιος/α πάσχει από σχιζοφρένεια. Για να γίνει διάγνωση σχιζοφρένειας πρέπει η ψυχωτική συμπτωματολογία να παραμείνει για μεγάλο χρονικό διάστημα (άνω των 6 μηνών) και το επίπεδο λειτουργικότητας του ατόμου να είναι σημαντικά διαταραγμένο. Συχνά υπάρχουν και τα λεγόμενα αρνητικά συμπτώματα της σχιζοφρένειας (μειωμένη συναισθηματική έκφραση, διαταραχές ομιλίας, απώλεια κινήτρου/αβουλία, απώλεια ευχαρίστησης, κοινωνική απόσυρση), τα οποία δυσκολεύουν ιδιαίτερα τη ζωή του πάσχοντος ατόμου.
Παράγοντες Κινδύνου
Η ψύχωση έχει σημαντικό κληρονομικό υπόβαθρο και υπάρχει η υπόθεση ότι σχετίζεται με υπερδραστηριότητα του συστήματος ντοπαμίνης στον εγκέφαλο (Seeman, 1982). Αυτή η υψηλή γενετική ευαλωτότητα για ψύχωση καθιστά τα άτομα πιο ευαίσθητα κατά την έκθεση τους σε επιβαρυμένα περιβάλλοντα (Gülöksüz et al., 2019). Αντίξοες εμπειρίες της παιδικής ηλικίας και η έκθεση σε μη φροντιστικά περιβάλλοντα, όπως η βίωση κακοποίησης, τριπλασιάζουν τον κίνδυνο της μεταγενέστερης εμφάνισης ψυχωτικού επεισοδίου (Varese et al., 2012). Επιπλέον, η συχνή χρήση κάνναβης -ιδιαίτερα στην εφηβεία ή κατά την αναδυόμενη ενηλικίωση- σχετίζεται με την εμφάνιση ψύχωσης (Radhakrishnan et al., 2014).
Για την κατανόηση της εμφάνισης του πρώτου ψυχωτικού επεισοδίου μπορούμε να λάβουμε υπόψη το Μοντέλο Στρες-Ευαλωτότητας (Zubin & Spring, 1977; Nuechterlein et al. 1994). Σκεφτείτε το σαν ένα παιχνίδι ισορροπίας: το στρες (διάφορες στρεσογόνες καταστάσεις ζωής) είναι σαν το να προστίθενται περισσότερα βάρη στη μια πλευρά της ζυγαριάς, ενώ τα ευάλωτα χαρακτηριστικά (προσωπική ευαλωτότητα στην εμφάνιση ψύχωσης) είναι σαν να μην έχετε αρκετά εργαλεία για να διατηρηθεί η ισορροπία.
Στίγμα
Η μυστήρια και παράδοξη φύση αυτών των διαταραχών δημιουργεί πολλές προκαταλήψεις από όσους δεν την κατανοούν. Το στίγμα της ψύχωσης μπορεί να χαρακτηριστεί ως «δεύτερη νόσος» γιατί επηρεάζει ιδιαίτερα αρνητικά όσους το βιώνουν. Αποτελεί το βασικότερο εμπόδιο στην αναζήτηση βοήθειας (Clement et al., 2015), καθώς τόσο οι πάσχοντες όσο και οι οικογένειες τους φοβούνται την κοινωνική απόρριψη. Αυτό, φυσικά, εμποδίζει την παροχή επαρκούς ψυχιατρικής φροντίδας και αποτελεσματικής θεραπείας (Sartorius 2002). Δυσχεραίνει την διαδικασία της ανάκαμψης καθώς τα άτομα, νιώθοντας διαφορετικά και «κουβαλώντας» το βάρος μια ταμπέλας με αρνητική σημασία, αποφεύγουν τις κοινωνικές επαφές και απομονώνονται. Τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα όταν οι πάσχοντες αποδέχονται το στίγμα και αισθάνονται ντροπή για τον εαυτό τους.
Ο όρος «αυτοστιγματισμός» περιγράφει τη διαδικασία εσωτερίκευσης αυτών των αρνητικών και λανθασμένων αλλά κοινωνικά αποδεκτών στάσεων από τα άτομα που είναι στόχοι των προκαταλήψεων. Αυτά τα άτομα βιώνουν ισχυρά αρνητικές συναισθηματικές εμπειρίες, οι οποίες προκαλούν την αυτοαπομόνωση, τη χαμηλή κοινωνική ένταξη και μια συνολική πτώση της ποιότητας ζωής (Corrigan & Watson, 2002).
Ας καταρρίψουμε μερικούς γνωστούς μύθους για την ψύχωση…
Μύθος: Οι άνθρωποι με ψυχωτικές διαταραχές είναι συνήθως βίαιοι και επικίνδυνοι.
Αλήθεια: Συχνά ακούμε να χαρακτηρίζονται άτομα που διέπραξαν βίαια εγκλήματα ως «σχιζοφρενείς» ακόμα και αν δεν γνωρίζουμε ότι πάσχουν από ψυχική ασθένεια. Αναπαράγεται ο μύθος του «σχιζοφρενούς δολοφόνου με το πριόνι». Στην πραγματικότητα, το ποσοστό εγκληματικότητας των ατόμων με ψυχώσεις είναι σχεδόν ίδιο με αυτό του υπολοίπου πληθυσμού. Μάλιστα, είναι πιο πιθανό να δεχθούν οι ίδιοι βία, παρά να ασκήσουν (Ghiasi et al., 2023).
Μύθος: Οι άνθρωποι με ψυχωτικές διαταραχές είναι ψυχοπαθείς.
Αλήθεια: Η ψύχωση και η ψυχοπάθεια είναι δύο τελείως διαφορετικές καταστάσεις. Η ψυχοπάθεια, ένα από τα χαρακτηριστικά της Σκοτεινής Τριάδας προσωπικότητας, αφορά άτομα που χρησιμοποιούν χειραγώγηση ή κατάχρηση και βλάπτουν εσκεμμένα τους άλλους είτε συναισθηματικά είτε σωματικά, για να επιτύχουν προσωπικές επιθυμίες.
Μύθος: Δεν μπορεί να συμβεί στον οποιοδήποτε.
Αλήθεια: Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν λανθασμένα ότι η ψύχωση είναι κατά κάποιον τρόπο «λάθος» του ατόμου που την έχει και ότι πρέπει να υπάρχει κάποιος λόγος που την έχει. Στην πραγματικότητα, περίπου 3 στους 100 ανθρώπους, δηλαδή το 3% του γενικού πληθυσμού, θα βιώσουν ένα ψυχωτικό επεισόδιο στη ζωή τους (APA, 2022). Η ψύχωση δεν περιορίζεται σε συγκεκριμένα φύλα, ηλικίες (αν και επηρεάζει συχνότερα τους νέους ενήλικες), ασθένειες ή πολιτισμούς.
Μύθος: Οι άνθρωποι με ψύχωση δεν μπορούν να ζήσουν φυσιολογικές ζωές.
Αλήθεια: Πολλά άτομα καταφέρνουν να πετύχουν ανάκαμψη (recovery) και να ζήσουν μια φυσιολογική ζωή και σε αυτό παίζουν ρόλο η έγκαιρη παρέμβαση και η πρόληψη υποτροπής. Επιτυγχάνεται μέσω της λήψης φαρμακευτικής αγωγής, της ψυχοθεραπείας, της ύπαρξης υποστηρικτικού διαπροσωπικού δικτύου κ.ά.
Πώς μπορείτε να συμβάλλετε στην καταπολέμηση του στίγματος
- Αποφυγή χρήσης στιγματιστικού λεξιλογίου: Προσέξτε το πώς οι λέξεις που χρησιμοποιείτε διαιωνίζουν το στίγμα και πληγώνουν. Αποφύγετε φράσεις όπως «τρελός», «ψυχάκιας», «τρελογιατρός», «άσυλο», «για δέσιμο». Τέτοιες φράσεις μπορούν να αντικατασταθούν με πιο δόκιμες όπως: «άτομο με σχιζοφρένεια», «άτομο με ψυχική διαταραχή», «ψυχίατρος», «ψυχιατρικό νοσοκομείο».
- Ενημέρωση: Αναζητήστε αξιόπιστες πληροφορίες για τις ψυχωτικές διαταραχές και το πώς επηρεάζουν τους ανθρώπους που τις βιώνουν. Η άγνοια τρέφει τον φόβο για το διαφορετικό και τις προκαταλήψεις, σε αντίθεση με την γνώση που γεννά ενσυναίσθηση.
- Συζήτηση: Αν εσείς ή κάποιο κοντινό σας πρόσωπο έχετε βιώσει ψυχωτικό επεισόδιο, μοιραστείτε το χωρίς ντροπή και ανοίξτε συζήτηση για τη σημασία της ψυχικής υγείας. Είναι πολύτιμο να νιώθεις ότι δεν είσαι μόνος/η σε αυτό που περνάς!
- Στήριξη και Ενθάρρυνση: Προσφέρετε υποστήριξη, αποδοχή και κατανόηση σε όσους αντιμετωπίζουν προκλήσεις σχετικές με την ψυχική τους υγεία. Ενθαρρύνετε τον ανοιχτό διάλογο.
- Αντίδραση: Αντισταθείτε ενεργά στα αρνητικά στερεότυπα και τον στιγματιστικό λόγο που σχετίζονται με την ψύχωση και αναπαράγονται συχνά μέσω των ΜΜΕ.
“Εξάλλου, δεν υπάρχει τίποτα πιο ενδιαφέρον στον κόσμο από τους άλλους ανθρώπους, δεν μπορούμε ποτέ να τους μελετήσουμε αρκετά”.
-Vincent Van Gogh
Βιβλιογραφία
Ουλής, Π. (2006). Εγχειρίδιο Κλινικής Ψυχοπαθολογίας. Αθήνα: Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις.
American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed., text rev.). https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425787
Clément, S., Schauman, O., Graham, T., Maggioni, F., Evans‐Lacko, S., Bezborodovs, N., Morgan, C., Rüsch, N., Brown, J., & Thornicroft, G. (2015). What is the impact of mental health-related stigma on help-seeking? A systematic review of quantitative and qualitative studies. Psychological Medicine, 45(1), 11–27. https://doi.org/10.1017/s0033291714000129
Corrigan, P. W., & Watson, A. C. (2002). The paradox of self-stigma and mental illness. Clinical Psychology-Science and Practice, 9(1), 35–53. https://doi.org/10.1093/clipsy.9.1.35
Ghiasi N, Azhar Y, Singh J. Psychiatric Illness and Criminality (2023) In: StatPearls Publishing. PMID: 30725749.
Gülöksüz, S., Pries, L., Delespaul, P., Kenis, G., Luykx, J. J., Lin, B., Richards, A., Akdede, B. B., Binbay, T., Altınyazar, V., Yalınçetin, B., Gümüş-Akay, G., Cihan, B., Soygür, H., Ulaş, H., Cankurtaran, E., Kaymak, S. U., Mihaljević, M., Petrović, S., . . . Van Os, J. (2019). Examining the independent and joint effects of molecular genetic liability and environmental exposures in schizophrenia: results from the EUGEI study. World Psychiatry/World Psychiatry, 18(2), 173–182. https://doi.org/10.1002/wps.20629
Radhakrishnan, R., Wilkinson, S. T., & D’Souza, D. C. (2014). Gone to Pot – A Review of the Association between Cannabis and Psychosis. Frontiers in Psychiatry, 5. https://doi.org/10.3389/fpsyt.2014.00054
Sartorius, N. (2002). Iatrogenic stigma of mental illness. BMJ: British Medical Journal, 324(7352), 1470–1471. https://doi.org/10.1136/bmj.324.7352.1470
Seeman P.(1982). Dopamine receptors and the dopamine hypothesis of schizophrenia. Department of Pharmacology, Faculty of Medicine, Medical Sciences Building, University of Toronto, Canada.
Varese, F., Smeets, F., Drukker, M., Lieverse, R., Lataster, T., Viechtbauer, W., Read, J., Van Os, J., & Bentall, R. P. (2012). Childhood Adversities Increase the Risk of Psychosis: A Meta-analysis of Patient-Control, Prospective- and Cross-sectional Cohort Studies. Schizophrenia Bulletin, 38(4), 661–671. https://doi.org/10.1093/schbul/sbs050
Zubin, J., & Spring, B. (1977). Vulnerability: A new view of schizophrenia. Journal of Abnormal Psychology, 86(2), 103–126. https://doi.org/10.1037/0021-843X.86.2.103
Επιμέλεια άρθρου: Δράνη Φωτεινή – Δέσποινα, Ψυχολόγος BSc, MScc
