Σχολικός εκφοβισμός και ενσυναίσθηση

Τα τελευταία χρόνια οι γρήγοροι ρυθμοί ζωής, οι πολυάριθμες πληροφορίες κακοποιητικού περιεχομένου, οι εισροές μεγάλων πληθυσμών μεταναστευτικού και προσφυγικού ενδιαφέροντος, καθώς και οι πληροφορίες που παρέχουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης αποτελούν προάγγελο και προωθητή της βίας. Αυτό αποτελεί μάλιστα μια από τις βασικές αιτίες αύξησης του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού.  

Το φαινόμενο αυτό δεν έχει συγκεκριμένο ορισμό, καθώς παίρνει διάφορες μορφές, και οι αιτίες εμφάνισής του ποικίλλουν. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί πως μετά από μακροχρόνιες έρευνες προκύπτει ότι:

«Ένας μαθητής/μία μαθήτρια θεωρείται θύμα εκφοβισμού όταν εκτίθεται επανειλημμένα και σε διάρκεια χρόνου σε αρνητικές ενέργειες ενός ή περισσότερων μαθητών, οι οποίοι δρουν χωρίς να προκληθούν άμεσα».  

Αυτή η συμπεριφορά πρέπει να υπάρχει κατ’ επανάληψη και να χαρακτηρίζεται από δυσαναλογία εξουσίας (Owelus D. 1993).

• Ένα κοινό χαρακτηριστικό που φαίνεται να παρουσιάζουν τα παιδιά που αποτελούν δράστες αλλά και δέκτες του σχολικού εκφοβισμού είναι οι διάφορες ψυχοκοινωνικές δυσλειτουργίες που παρουσιάζουν κυρίως από το οικογενειακό περιβάλλον, στο οποίο υπάρχει έντονα το φαινόμενο της βίας είτε ως τρόπος επίλυσης ενός προβλήματος είτε ως μέσο επιβολής (Αικ. Νεστορίδου, Α. Καρακάση. Θ. Ζαγκάλης. Α. Δασκαλάκη 2010, Σταύρος Π. Κυριακίδης 2007, Κοκκέβη Α. , Σταύρου Μ., Φωτίου Α., Καναβού Ε. 2010). Ο δράστης μπορεί να είναι ένας άνθρωπος ή ομάδα ανθρώπων και συνήθως εμφανίζουν επιθετικές και παρορμητικές συμπεριφορές χωρίς σημάδια συμπόνοιας και ενσυναίσθησης προς το θύμα. Συνήθως είναι υπερκινητικοί με περισσότερη μυϊκή δύναμη έναντι του θύματος και εμφανίζουν συχνά χαμηλές σχολικές επιδόσεις (Olweus D. 2009).  
• Δέκτες φαίνεται να γίνονται ιδιαίτερα τα παιδιά με μεταναστευτικό προφίλ διότι ενισχύονται οι εθνικές και φυλετικές διαφορές που μπορεί να ενυπάρχουν (Omdahl, 1995). Ακόμα, δέκτες του εκφοβισμού γίνονται και παιδιά που χαρακτηρίζονται από εσωστρέφεια και χαμηλή αυτοεκτίμηση, με τάσεις μοναχικότητας και πολλές φορές κάποια ιδιαιτερότητα στην εμφάνισή τους (Natvig et al. 2001). 

Καθώς τα παιδιά είναι είτε θύματα είτε θύτες ή και παρατηρητές, όπως έχει αποδειχθεί, εκδηλώνουν ή δέχονται την επιθετική συμπεριφορά μέσω της κοινωνικής μάθησης, δηλαδή μέσω της παρατήρησης ή μίμησης της συμπεριφοράς μεταξύ των μελών της οικογένειας (Patterson, 1982, 1986). Γεγονός που επιβεβαιώνει πως ολοένα και περισσότερο η ενσυναίσθηση εκλείπει από τις οικογένειες. Ακόμα, σε μια κοινωνία που όλο και περισσότερο δέχεται πληθυσμό από διαφορετικές εθνικότητες, η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης αποτελεί κύριο βήμα προς την αποδοχή του διαφορετικού (Omdahl, 1995).  

Ως ενσυναίσθηση ορίζεται η προσπάθεια κάποιου ανθρώπου να τοποθετηθεί στη θέση κάποιου άλλου ώστε να αντιληφθεί τις προθέσεις και τα συναισθήματά του (Avci & Sak, 2021). Αυτή η κατάσταση προσφέρει πληθώρα θετικών στοιχείων στις διαπροσωπικές σχέσεις, όπως και στη βελτίωση της κοινωνίας από τα μέλη της (Rieffe, Ketelaar & Wiefferink, 2010). 

Η ενεργοποίηση της ενσυναίσθησης φαίνεται να έχει αφετηρία στις πρακτικές που ακολουθεί η οικογένεια για την κοινωνικοποίηση του παιδιού και στην πορεία καλλιεργείται μέσω των διαπροσωπικών σχέσεων που αναπτύσσει και συνάπτει ο άνθρωπος (Cikara & Van Bavel, 2014). Ιδιαίτερα κομβικό σημείο αποτελεί η εφηβεία του ατόμου διότι οι μεταβολές και η εναλλαγή πλαισίου και περιβάλλοντος που αντιμετωπίζει εκείνη την περίοδο είναι ιδιαίτερα κρίσιμες για την ανάπτυξή της (De Wied et al.2007, Van Lissa et al., 2005). 

H έννοια της ενσυναίσθησης είναι πολύπλευρη και πολύπλοκη, καθώς απαιτεί την αναγνώριση των συναισθημάτων και τις προθέσεις των άλλων, την αντίληψη των προθέσεων για την ενέργεια μιας πράξης, σκέψης ή ενός συναισθήματος χωρίς όμως να γίνεται ο άνθρωπος με ενσυναίσθηση μέρος της εμπειρίας αυτής (Avci & Sak, 2021). Στην ανάπτυξη και στην καλλιέργεια της ενσυναίσθησης φαίνεται σημαντικό ρόλο να διαδραματίζει: 

• ο τύπος γονέα (Διαλεκτικός-Απολυταρχικός-Παραχωρητικός),   

• η εμπλοκή του γονέα στη ζωή του παιδιού (Baldry & Farrington, 2000. Espelage et al., 2000. Georgiou, 2008).  

Έτσι όταν ένας γονέας υιοθετεί αυστηρές τεχνικές πρακτικές φαίνεται, ως αποτέλεσμα, να προκύπτουν έντονες συγκρούσεις μεταξύ γονέα-παιδιού. Αυτό καταδεικνύει την έλλειψη ενσυναίσθησης από τη μεριά του γονέα προς το παιδί και στην πορεία πολύ πιθανόν να εκδηλωθούν από τη μεριά του παιδιού σημάδια εκφοβισμού. Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες το παιδί γίνεται θύμα, συνήθως είναι προερχόμενο από κακοποιητική οικογένεια με χαμηλά επίπεδα προσκόλλησης (Perry et. Al. 1995). 

Επιπλέον, η γονική ζεστασιά έχει αποδειχθεί πως είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ενσυναίσθηση, όπως επίσης και η ζεστασιά με την οποία αντιμετωπίζουν οι γονείς τα παιδιά τους ενισχύει την ενσυναίσθηση των τελευταίων (Eisenberg, 1986). Όταν λοιπόν οι γονείς είναι καθοδηγητές στον δρόμο του παιδιού τους, το βοηθούν παράλληλα να καλλιεργήσει την ενσυναίσθησή του. Τα αντίθετα ακριβώς αποτελέσματα προκύπτουν από αυστηρούς γονείς που αξιοποιούν σωματικές τιμωρίες και αυταρχικές μεθόδους, με αποτέλεσμα τα ίδια να παρουσιάζουν χαμηλά επίπεδα ενσυναίσθησης (Lopez, 2001). Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως η γονική απόρριψη στην παιδική ηλικία συνδέεται με την καθολική έλλειψη της ενσυναίσθησης κατά την ενήλικη ζωή του ατόμου (Romero-Martinez , Lila et al. 2013). 

Συνεπώς, όπως γίνεται αντιληπτό από τα παραπάνω, η καλλιέργεια της ενσυναίσθησης χρειάζεται να αναπτυχθεί από μικρή ηλικία, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της οικογένειας, ώστε να εξαλειφθούν αργότερα αρνητικές συμπεριφορές όπως ο εκφοβισμός και οι επιπτώσεις αυτού όπως κατάθλιψη, διαταραχές και διάφορες αρνητικές συμπεριφορές που μπορεί να επέλθουν ως απόρροια αυτής της μάστιγας. Τέλος, όταν αναπτύσσεται η ενσυναίσθηση μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, αποτελεί αρχικά μέρος της προσωπικότητας του παιδιού και μετέπειτα μέρος της ευρύτερης κοινωνικής του ζωής.

Βιβλιογραφικές παραπομπές: 

1. Βάσιου, Α. (2023). Empathy in adolescence: Parenting styles and individual factors of children and parents as predictors. Available at:  https://doi.org/10.26248/edusci.v2023i1.1642 
2. Βλάσση, Σ. & Μπέκα, Κ. (2016). Προγράμματα πρόληψης σχολικού εκφοβισμού (Bullying). Πανελλήνιο Συνέδριο Επιστημών Εκπαίδευσης, 2015(1), 268–276. Available at: https://doi.org/10.12681/edusc.168 
3. Γεωργίου, Σ. & Φουσιανή, Κ. (2020). Individiualism-Collectivism and School Bullying. Psychology: The Journal of the Hellenic Psychological Society, 21(1), 76–88. Available at: https://doi.org/10.12681/psy_hps.23262 
4. Μαλικιώση-Λοΐζου, Μ. (2020). A critical look at empathy. Psychology: The Journal of the Hellenic Psychological Society, 10(2+3), 295–309. Available at: https://doi.org/10.12681/psy_hps.24033 
5. Νικολάου, Γ. (2014). Σχολικός εκφοβισμός και εθνοπολιτισμική ετερότητα. Available at: https://www.researchgate.net/profile/Georgios-Nikolaou-2/publication/283296686_Scholikos_ekphobismos_kai_ethnopolitismike_eteroteta/links/563143e808ae506cea678181/Scholikos-ekphobismos-kai-ethnopolitismike-eteroteta.pdf
6. Ν. Γεωργίου, Σ. & Φαίδωνος, Φ. (2020). Bullying and victimization at school: personal and family parameters. Psychology: The Journal of the Hellenic Psychological Society, 18(4), 484–502. Available at: https://doi.org/10.12681/psy_hps.23735 

Αρχισυνταξία και επιμέλεια άρθρου: Παρή Πατσαρούχα