Πώς τα social media σχετίζονται με την καταθλιπτική συμπτωματολογία των εφήβων; Μία σύντομη ανασκόπηση

Η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης συνιστά αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας ενός σημαντικού αριθμού ανθρώπων σε πολλά και διαφορετικά μέρη του ανεπτυγμένου κόσμου. Μικροί και μεγάλοι -ανά πάσα στιγμή- έχουν πρόσβαση στους λογαριασμούς τους στα social media μέσω των ηλεκτρονικών συσκευών τους (π.χ. κινητό, tablet, τηλεόραση). Η ραγδαία και συστηματική, λοιπόν, χρήση και αξιοποίηση των μέσων κοινωνικών δικτύωσης εγείρει προβληματισμούς σε πολλές κοινωνίες για τα οφέλη και τους κινδύνους που ενδεχομένως να ελλοχεύουν.

Οι έφηβοι μεγαλώνουν σε μία χρονική περίοδο κατά την οποία υφίστανται ποικίλες τεχνολογικές μεταβολές, που έχουν ως φυσική απόρροια η ανάπτυξή τους να συμβαδίζει με αυτές και να τους «υποχρεώνει» να προσαρμοστούν. Τα social media είναι γεγονός πως επηρεάζουν διαφορετικές πτυχές της ζωής των εφήβων, όπως και το κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο ανατρέφονται (Van Dijk, 2013). To «ευ ζην» αυτής της ηλικιακής ομάδας είναι στενά συνδεδεμένο με τα social media, καθώς μέσα από τη χρήση τους, έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν τις ψυχικές τους διεργασίες (Espinoza & Juneven, 2011).

Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια ιδιαίτερα έντονη ανησυχία ως προς τα συνεχώς αυξανόμενα ποσοστά εφηβικής κατάθλιψης και αυτοκτονίας (Vidal et al., 2020). Το ζήτημα αυτό έχει τεράστιο αντίκτυπο στην κοινωνικο-οικονομική ζωή, όχι μόνο των ανεπτυγμένων κρατών, αλλά και στις αναπτυσσόμενες χώρες του πλανήτη (Liu et al., 2022), αποδεικνύοντας με σαφή τρόπο πως η συγκεκριμένη ψυχική διαταραχή συνιστά μία «μάστιγα» της εποχής που χρήζει προσοχής (Pantic et al., 2012). Μεταξύ των καταθλιπτικών συμπτωμάτων είναι η έντονα πεσμένη διάθεση, η απώλεια ευχαρίστησης, το αίσθημα ενοχής, ο διαταραγμένος ύπνος, η αξιοσημείωτη αύξηση ή μείωση της όρεξης, το αίσθημα κόπωσης και η αναποφασιστικότητα. (American Psychiatric Association [APA], 2013).

Τα καταθλιπτικά συμπτώματα έχουν αυξημένες πιθανότητες να κάνουν την εμφάνισή τους κατά την κρίσιμη και ευάλωτη περίοδο της εφηβείας, κατά την οποία το άτομο είναι ιδιαίτερα επιρρεπές στην εκδήλωση συναισθηματικών και συμπεριφορικών δυσκολιών (McLaughlin & King, 2015). Ενώ τα καταθλιπτικά συμπτώματα μπορούν να αναγνωριστούν με ευκολία κατά την εφηβική περίοδο, ο εντοπισμός τους σε προηγούμενα αναπτυξιακά στάδια καθίσταται ιδιαίτερα δύσκολος και περίπλοκος (Flemming & Offord, 1990). Οι Jacob et al. (2008), υποστηρίζουν πως άτομα που υπέφεραν από την κατάθλιψη κατά την εφηβική περίοδο, έχουν αυξημένες πιθανότητες ως ενήλικες πια να έρθουν ξανά αντιμέτωποι με την ψυχική αυτή νόσο.

Τα ευρήματα των μελετών που εστιάζουν την προσοχή και το ενδιαφέρον τους σε αυτό το επιστημονικό πεδίο είναι πολλά, και σε πολλές περιπτώσεις αντικρουόμενα υπογραμμίζοντας την ανάγκη για αέναη και ενδελεχή εξέταση της πολύπλοκης σχέσης των social media με τη ψυχική υγεία των εφήβων. Η κατάθλιψη φαίνεται να συσχετίζεται περισσότερο με ορισμένες ριψοκίνδυνες διαδικτυακές συμπεριφορές. Παραδείγματα «ριψοκίνδυνων διαδικτυακών συμπεριφορών» είναι η ανταλλαγή μηνυμάτων και η επικοινωνία με αγνώστους, η ανταλλαγή ευαίσθητου προσωπικού και σεξουαλικού υλικού με άγνωστα πρόσωπα, ο εκβιασμός, κλπ. (Babilonova et a., 2024). Tο λεγόμενο «sexting», δηλαδή το μοίρασμα οπτικοακουστικού υλικού με σεξουαλικό περιεχόμενο μέσω ηλεκτρονικών συσκευών ή κοινοποίηση και δημοσίευση στο διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, φαίνεται να συσχετίζεται με την εμφάνιση καταθλιπτικών συμπτωμάτων στους εφήβους (Gasso et al., 2019; Mori et al., 2019). Ακόμη, η συσχέτιση της κατάθλιψης και του cyberbullying είναι πλέον αποδεδειγμένη και τα επιστημονικά τεκμήρια πληθαίνουν με το πέρασμα του χρόνου. Ο διαδικτυακός εκφοβισμός αποτελεί παράγοντα κινδύνου για άτομα, τα οποία αποτελούν θύματα διαδικτυακού εκφοβισμού (Wachs et al., 2022; Wang et al., 2020; Calvete et al., 2015; Chu et al., 2018).

Από την άλλη πλευρά, είναι πολλά τα ερευνητικά δεδομένα που υποστηρίζουν πως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όχι μόνο δεν συνδέονται με την κατάθλιψη, αλλά φαίνεται πως συμβάλλουν σε καίριους τομείς της ζωής των νέων με θετικό τρόπο. Μελέτη για τους έφηβους χρήστες του Facebook έδειξε πως οι νέοι που υπέφεραν από κατάθλιψη, όταν μοιράζονταν τις εμπειρίες τους για αυτήν με άλλους χρήστες τα αποτελέσματα ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά (Moreno et al., 2011). Ακόμη, οι Radovic et al., (2017) αναφέρουν πως σε μελέτη τους που ήθελαν να εξετάσουν τη θετική και αρνητική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους εφήβους βρήκαν πως οι συμμετέχοντες με κατάθλιψη επιχειρούσαν συνήθως να βρουν κοινότητες όπου θα μπορέσουν να μιλήσουν για ό,τι τους απασχολεί και έτσι να μετριάσουν ή και να αλλάξουν την καταθλιπτική τους διάθεση.

Οι Best et al., (2017) επισημαίνουν πως η χρήση των social media εκτός από τις αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να έχουν στον κάθε χρήστη, η θετική τους επίδραση δεν πρέπει να παραμερίζεται, αφού δύναται να παίξει καθοριστικό ρόλο στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και στην κοινωνική υποστήριξη. Πρόσφατη μελέτη κατέληξε στο συμπέρασμα πως η καθημερινή χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δεν αποτελεί αξιόπιστο παράγοντα κινδύνου για την εκδήλωση καταθλιπτικών συμπτωμάτων, υποδεικνύοντας πως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι τόσο επικίνδυνα και επιβλαβή όσο φαίνονται με μια πρώτη ματιά (Kreski et al., 2021).

Καταλήγουμε, λοιπόν, στο συμπέρασμα πως το «νόμισμα» των μέσων κοινωνικής δικτύωσης διαθέτει και αυτό δύο όψεις. Η σχέση των social media και της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας καθίσταται περίπλοκη και οι σχέσεις ιδιαίτερα εύθραυστες. Η συσχέτιση που εντοπίζεται σε πολλές μελέτες δεν συνεπάγεται αιτιότητα, αλλά υποδηλώνει πως οι δύο μεταβλητές (κατάθλιψη-μέσα κοινωνικής δικτύωσης) με κάποιον τρόπο σχετίζονται μεταξύ τους, οξύνοντας το ενδιαφέρον για περαιτέρω εμβάθυνση. Ο τρόπος που η χρήση των social media θα επηρεάσει τον κάθε χρήστη εξαρτάται από τον τρόπο που αυτά θα αξιοποιηθούν και για αυτόν τον λόγο η χρήση αυτού του εργαλείου πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή και ευλάβεια.

Βιβλιογραφία:

1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). (p. 94, 95). Washington, DC: Author.
2. Blomfield Neira, C. J., & Barber, B. L. (2014). Social networking site use: Linked to adolescents’ social self-concept, self-esteem, and depressed mood. Australian Journal of Psychology, 66(1), 56–64. https://doi.org/10.1111/ajpy.12034
3. Babilonova, T., Sucha, J., Dostal, D., Hudecona, B., Honkova, B., & Dolejs, M. (2024, December). Risky online behavior in relation to social support, depression, and anxiety in Czech adolescents. Computer in Human Behavior Reports, 16, 100484 https://doi.org/10.1016/j.chbr.2024.100484
4. Best, P., Manktelow, R., & Taylor, B. (2014, June). Online communication, social media and adolescent wellbeing: A systematic narrative review. Children and Youth Services Review, 41, 27-36, https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2014.03.001
5. Calvete, E., Orue, I., & Gamez-Guadix, M. (2015, August). Cyberbullying victimization and depression in adolescents: The mediating role of body image and cognitive schemas in a one-year prospective study. European Journal on Criminal Policy and Research, 22 (2), 271–284. https://doi.org/10.1007/s10610-015-9292-8
6. Chu, X., Fan, C., Liu, Q., & Zhou, Z. (2018, September). Cyberbullying victimization and symptoms of depression and anxiety among Chinese adolescents: Examining hopelessness as a mediator and self-compassion as a moderator. Computers in Human Behavior, 86, 377–386. https://doi.org/10.1016/j.chb.2018.04.039
7. Espinoza, G., & Junoven, J. (2011, December). The pervasiveness, connectedness, and intrusiveness of social network site use among young adolescents. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 14(12), 705-709 https://doi.org/10.1089/cyber.2010.0492
8. Fleming, J. E., & Offord, D. R. (1990, July). Epidemiology of childhood depressive disorders: A critical review. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 29(4), 571-580 https://doi.org/10.1097/00004583-199007000-00010
9. Gasso, A. M., Klettke, B., Agustina, J. R., & Montiel, I. (2019, July). Sexting, mental health, and victimization among adolescents: A literature review. International Journal of Environmental Research and Public Health, 16(13), 2364. https://doi.org/10.3390/ ijerph16132364
10. Gasso, A. M., Mueller-Johnson, K., & Montiel, I. (2020, February). Sexting, online sexual victimization, and psychopathology correlates by sex: Depression, anxiety, and global psychopathology. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(3), 1018. https://doi.org/10.3390/ijerph17031018
11. Jacobs, R. H., Reinecke, M. A., Gollan, J. K., & Kane, P. (2008, June). Empirical evidence of cognitive vulnerability for depression among children and adolescents: A cognitive science and developmental perspective. Clinical Psychology Review, 28(5), 759-782 https://doi.org/10.1016/j.cpr.2007.10.006
12. Kircaburun, K. (2016). Self-esteem, daily internet use and social media addiction as predictors of depression among Turkish adolescents. Journal of Education and Practice, 7(24), 64-72 DOI:10.1037/a0035618
13. Kreski, N., Platt, J., Rutherford, C., Olfson, M., Odgers, C., Schulenberg, J., & Keyes, K. M. (2021, March). Social media use and depressive symptoms among united states adolescents. Journal of Adolescent Health, 68(3), 572-579 https://doi.org/10.1016/j.jadohealth.2020.07.006
14. Liu, M., Kamper-DeMarco, K. E., Zhang, J., Xiao, J., Dong, D., & Xue, P. (2022, April). Time spent on social media and risk of depression in adolescents: A dose–response meta-analysis. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19, 51-64, https://doi.org/10.3390/ijerph19095164
15. McLaughlin, K.A., King, K. (2015). Developmental trajectories of anxiety and depression in early adolescence. Journal of Abnormal Child Psychology, 43, 311–323. https://doi.org/10.1007/s10802-014-9898-1
16. Moreno, M. A., Jelenchick, L. A., Egan, K. G., Cox, E., Young, H., Gannon, K., & Becker, T. (2011, March). Feeling bad on facebook: Depression disclosures by college students on a social networking site. Depression and Anxiety, 28, 447-455 https://doi-org.salford.idm.oclc.org/10.1002/da.20805
17. Mori, C., Temple, J. R., Browne, D., & Madigan, S. (2019, June). Association of sexting with sexual behaviors and mental health among adolescents: A systematic review and meta-analysis. JAMA Pediatrics, 173(8), 770–779. https://doi.org/10.1001/ jamapediatrics.2019.1658
18. Pantic, I., Damjanovic, A., Todorovic, J., Topalovic, D., Bojovic-jovic, D., Ristic, S., & Pantic S. (2012). Association between online social networking and depression in high school students: Behavioral psychology viewpoint. Psychiatria Danubina, 24(1), 90-93
19. Radovic, A., Gmelin, T., Stein, B. D., & Miller, E. (2017, February). Depressed adolescents’ positive and negative use of social media. Journal of Adolescence, 55, 5-15 https://doi.org/10.1016/j.adolescence.2016.12.002
20. Van Dijk, J. (2013). The Culture of Connectivity: Acritical History of Social Media. (pp. 5-8, 14-18). Oxford University Press
21. Vidal, C., Lhaksampa, T., Miller, L., & Platt, R. (2020, January). Social media use and depression in adolescents: A scoping review. International Review of Psychiatry, 32(3), 235-253 https://doi-org.salford.idm.oclc.org/10.1080/09540261.2020.1720623
22. Wachs, S., Gamez-Guadix, M., & Wright, M. F. (2022, July). Online hate speech victimization and depressive symptoms among adolescents: The protective role of resilience. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 25(7), 416–423. https://doi.org/ 10.1089/cyber.2022.0009
23. Wang, Z., Xie, Q., Xin, M., Wei, C., Yu, C., Zhen, S., et al. (2020, September). Cybervictimization, depression, and adolescent internet addiction: The moderating effect of peer affiliation. Frontiers in Psychology, 11. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2020.572486

Επιμέλεια άρθρου: Τυρλή Αικατερίνη