Το ψέμα είναι μια πολύπλοκη ανθρώπινη συμπεριφορά που μπορεί να παρατηρηθεί σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, συμπεριλαμβανομένων και των παιδιών, και ορίζεται ως κάθε ψευδή δήλωση που αποσκοπεί στην εξαπάτηση. Μελέτες έχουν δείξει ότι το 96% των παιδιών λέει ψέματα. Τα παιδιά ηλικίας 4 ετών λένε ψέματα, κατά μέσο όρο, κάθε δύο ώρες, ενώ τα παιδιά ηλικίας 6 ετών λένε ψέματα, κατά μέσο όρο, κάθε μία ώρα. Συνεπώς, το ψέμα είναι πολύ συχνό και κοινό φαινόμενο στα παιδιά.
Οι γονείς συνήθως αισθάνονται πληγωμένοι, θυμωμένοι ή προδομένοι μόλις ανακαλύψουν ότι το παιδί τους λέει ψέματα. Εντούτοις, είναι σημαντικό το ψέμα να αναγνωριστεί ως μέρος της φυσιολογικής ανάπτυξης των παιδιών και όχι ως ένδειξη ενός σοβαρού προβλήματος συμπεριφοράς (π.χ. τάση χειραγώγησης).
Καθώς το παιδί διέρχεται από διάφορα στάδια γνωστικής, συναισθηματικής και κοινωνικής ανάπτυξης και ανάλογα με τα κίνητρα που υπάρχουν πίσω από αυτό, το ψέμα υφίσταται σημαντικές μεταβολές χαρακτηριζόμενο από διαφόρου βαθμού πολυπλοκότητα και επεξεργασία (π.χ. πειστικότητα).
Λόγοι που τα παιδιά λένε ψέματα
Πολλοί πιστεύουν ότι τα παιδιά λένε ψέματα για να αποκτήσουν κάτι που θέλουν, για να αποφύγουν μια συνέπεια ή για να ξεφύγουν από κάτι που δεν θέλουν να κάνουν. Αναμφισβήτητα, αυτά αποτελούν συνηθισμένα κίνητρα. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένοι λιγότερο προφανείς λόγοι για τους οποίους τα παιδιά τείνουν να μην αποκαλύπτουν την αλήθεια ή τουλάχιστον ολόκληρη την αλήθεια.
Φυσιολογική ανάπτυξη του εγκεφάλου: Η ικανότητα του παιδιού να λέει ψέματα σχετίζεται με την ανάπτυξη γνωστικών ικανοτήτων, όπως η «Θεωρία του Νου».
Η «Θεωρία του Νου» αναφέρεται στην επίγνωση του ατόμου ότι ένα άλλο άτομο μπορεί να έχει διαφορετικές επιθυμίες, πεποιθήσεις και συναισθήματα από τα δικά του. Χρησιμοποιώντας τη «Θεωρία του Νου», το παιδί προσχολικής ηλικίας μπορεί να διατυπώνει ερμηνείες αναφορικά με τον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς ενός άλλου ατόμου. Καθοριστικό ρόλο στην κατάκτηση της «Θεωρίας του Νου» παίζει η ωρίμανση του εγκεφάλου και συγκεκριμένα η μυελίνωση των μετωπιαίων λοβών, των οποίων η πλήρωση έχει ως αποτέλεσμα τα παιδιά προσχολικής ηλικίας να αναπτύσσουν περισσότερες συναισθηματικές ικανότητες αυτοαντίληψης. Επιπροσθέτως, οι αναπτυσσόμενες γλωσσικές ικανότητες του παιδιού προσχολικής ηλικίας συνεπάγονται αυξανόμενη επάρκεια της «Θεωρίας του Νου». Πιο συγκεκριμένα, η ικανότητα των παιδιών προσχολικής ηλικίας να κατανοούν την έννοια λέξεων, όπως «γνωρίζω» και «σκέφτομαι», έχει ως αποτέλεσμα την κατανόηση της νοητικής ζωής των άλλων.
Φαντασία: Τα πολύ μικρά παιδιά δυσκολεύονται να ξεχωρίσουν τη φαντασία από την πραγματικότητα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μπερδεύουν τους «φανταστικούς κόσμους» που δημιουργούν κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού (π.χ. φανταστικούς φίλους, χαρακτήρες παραμυθιού) με τον πραγματικό, οδηγώντας τα να πουν «αθώα» ψέματα.
Πειραματισμός και δημιουργικότητα: Όταν τα παιδιά αποκτήσουν την ικανότητα να λένε ψέματα, συνήθως λένε ψέματα για να δουν τι θα συμβεί. Δηλαδή, δοκιμάζουν τη νεοαποκτηθείσα αυτή συμπεριφορά, όπως ακριβώς κάνουν και με τα περισσότερα είδη συμπεριφορών, προκειμένου να εξερευνήσουν τις αντιδράσεις των ενηλίκων και να εξετάσουν τα όριά τους. Επιπλέον, τα παιδιά μπορούν να πουν ψέματα στην προσπάθειά τους να μεταβάλουν κάποιες ιδέες ή καταστάσεις, ώστε να είναι όπως τα ίδια επιθυμούν να είναι.
Ενίσχυση αυτοεκτίμησης και αποδοχή: Τα παιδιά που χαρακτηρίζονται από έλλειψη αυτοπεποίθησης είναι πιθανό να λένε εντυπωσιακά ψέματα, προκειμένου να φαίνονται ξεχωριστά, αλλά και για να κερδίζουν την αποδοχή, την προσοχή και τον σεβασμό των γονέων, των φροντιστών, των δασκάλων αλλά και των συνομηλίκων τους.
Κοινωνική ανάπτυξη: Καθώς τα παιδιά αρχίζουν να αλληλεπιδρούν με άλλα παιδιά και ενήλικες, τείνουν να αποκτούν μεγαλύτερη επίγνωση της κοινωνικής δυναμικής και των προσδοκιών. Συνεπώς, το ψέμα μπορεί να αποτελέσει μια στρατηγική κατά τη συμμετοχή τους στις διάφορες κοινωνικές καταστάσεις (π.χ. ανάγκη να ταιριάζουν με τον περίγυρό τους).
Μηχανισμός αντιμετώπισης: Τα παιδιά βιώνουν ένα ευρύ φάσμα συναισθημάτων με αποτέλεσμα να μη γνωρίζουν πάντοτε πώς να τα εκφράσουν κατάλληλα. Στην προκειμένη περίπτωση, το ψέμα μπορεί να λειτουργήσει ως μηχανισμός αντιμετώπισης των δύσκολων συναισθημάτων ή καταστάσεων (π.χ. φόβος αντίδρασης γονέων).
Απομάκρυνση της προσοχής από τον ίδιο τον εαυτό: Τα παιδιά που έχουν συμπτώματα άγχους ή κατάθλιψης ενδέχεται να λένε ψέματα σε μια προσπάθεια μείωσης της ανησυχίας των άλλων για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Δηλαδή, προσπαθούν να μειώσουν τη σημαντικότητα των δυσκολιών τους προκειμένου να απομακρύνουν την προσοχή από τον ίδιο τους τον εαυτό.
Αδυναμία αναγνώρισης ότι λένε ψέματα: Μερικές φορές υπάρχει σημαντική διαφορά ανάμεσα σε αυτό που οι γονείς μπορεί να πιστεύουν ότι είναι ψέμα και σε αυτό που τα παιδιά μπορεί να θυμούνται λανθασμένα. Αυτό αφορά κυρίως τα πολύ μικρά παιδιά που μπορεί να μην αντιλαμβάνονται τη διαφορά μεταξύ ψέματος και αλήθειας.
Προστασία των συναισθημάτων των άλλων: Σε ορισμένες περιπτώσεις οι γονείς ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να πουν ψέματα προκειμένου να αποφύγουν να πληγώσουν τους άλλους. Πρόκειται ουσιαστικά για τα λεγόμενα «λευκά» ψέματα που υπάγονται στις κοινωνικές δεξιότητες.
Ηθική ανάπτυξη: Τα παιδιά δεν γεννιούνται με έναν έμφυτο ηθικό κώδικα. Αντίθετα, η αίσθηση της ηθικής αναπτύσσεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου (π.χ. διδασκαλία από οικογένεια, σχολείο, περιβάλλον). Παρόλο που το ψέμα είναι ανέντιμο, τα παιδιά χρειάζονται χρόνο προκειμένου να μπορέσουν να εσωτερικεύσουν την αξία της ειλικρίνειας και τον ρόλο που αυτή παίζει στη διατήρηση της εμπιστοσύνης.
Ανάπτυξη της ενσυναίσθησης: Η ικανότητα των παιδιών να κατανοούν τη συναισθηματική κατάσταση των άλλων αναπτύσσεται, επίσης, σταδιακά. Στα πρώιμα στάδια ανάπτυξης, είναι πιθανό τα παιδιά να μη συνειδητοποιούν πλήρως τον αντίκτυπο που τα ψέματα τους μπορεί να έχουν στους άλλους.
Παρατήρηση και μίμηση προτύπου: Τα παιδιά των οποίων οι γονείς λένε ψέματα είναι πιο πιθανό να μάθουν να λένε και τα ίδια ψέματα. Η εν λόγω διατύπωση εκφράζει την πεποίθηση ότι οι γονείς αποτελούν πρότυπο για τα παιδιά σε όλα τα επίπεδα και τα οποία συνήθως αντιγράφουν τις συνήθειες αυτών.
Εξέλιξη του ψέματος ανάλογα με την ηλικία του παιδιού
Τα παιδιά αρχίζουν να λένε ψέματα από πολύ μικρή ηλικία, συνήθως από την ηλικία των 3 ετών. Κατά την ηλικία αυτή, τα ψέματα των παιδιών εστιάζουν στην άρνηση μιας συμπεριφοράς (π.χ. παιδί που αρνείται ότι έφαγε μπισκότο). Είναι περισσότερο χιουμοριστικά και συνήθως λέγονται για προσωπικό όφελος (π.χ. αποφυγή συνεπειών, εξερεύνηση αντιδράσεων των ενηλίκων). Επιπροσθέτως, τα παιδιά στην ηλικία των 3 ετών θεωρούνται «κακοί ψεύτες», διότι αποτυγχάνουν να πουν «επιτυχημένα» ψέματα, γεγονός που αποδίδεται στο ότι αγνοούν τη νοητική ζωή των άλλων. Τέλος, τα παιδιά αυτής της ηλικίας λένε ψέματα σε λάθος χρόνο ή τόπο, ενώ μπορεί να παραμελούν να σκεφτούν άλλους σημαντικούς παράγοντες, όπως το να καλύπτουν τα ίχνη τους για να αποκρύψουν την εξαπάτηση (π.χ. παιδί που έχει μπισκότο στο στόμα ενώ το αρνείται).
Γύρω στην ηλικία των 4 με 6 ετών, τα παιδιά αρχίζουν να κατανοούν καλύτερα τι μπορεί ένα άλλο άτομο να σκέφτεται. Δηλαδή, τα ψέματα των παιδιών είναι προσανατολισμένα στη νοητική ανάπτυξη του ακροατή. Επιπλέον, τα ψέματα των παιδιών αυτής της ηλικίας είναι πιο πολύπλοκα, ενώ μπορούν να συναρμόζουν τις εκφράσεις του προσώπου και τον τόνο της φωνής τους με αυτό που λένε. Θα αποτελούσε παράλειψη να μην αναφερθεί ότι στην ηλικία αυτή τα παιδιά αρχίζουν να κατανοούν την έννοια του σωστού και του λάθους, που σημαίνει ότι γνωρίζουν ότι είναι λάθος να λένε ψέματα. Σε γενικές γραμμές, τα παιδιά ηλικίας 4 με 6 ετών είναι ειλικρινά και μπορεί να γίνει αντιληπτό όταν δεν είναι.
Στην ηλικία των 7 ή 8 ετών, τα ψέματα των παιδιών γίνονται ακόμα πιο πολύπλοκα, γεγονός που αποδίδεται στην πολύ καλύτερη κατανόηση του πώς οι άλλοι σκέφτονται και στην αύξηση του λεξιλογίου. Εντούτοις, τα περισσότερα ψέματα μπορούν εύκολα να γίνουν αντιληπτά. Η αποφυγή των συνεπειών είναι ο πιο συνηθισμένος λόγος που τα παιδιά λένε ψέματα και αφορά θέματα που σχετίζονται με το σχολείο (π.χ. εργασίες, μαθήματα, φίλοι, δάσκαλοι).
Τέλος, στην ηλικία των 9 με 12 ετών τα παιδιά γίνονται «ικανοί ψεύτες». Δηλαδή, μπορούν να επιμένουν στο ψέμα τους ακόμη και όταν αμφισβητούνται. Ωστόσο, κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί πως τα παιδιά αυτής της ηλικίας μπορεί να έχουν έντονα αισθήματα ενοχής ως απόρροια του ψέματος. Με άλλα λόγια, τείνουν να είναι πιο ευαίσθητα στις συνέπειες των πράξεών τους.
Ενθάρρυνση των παιδιών να λένε την αλήθεια
Τα παιδιά θα πρέπει να ενθαρρύνονται να λένε την αλήθεια μόλις αρχίζουν να κατανοούν τη διαφορά που υφίσταται μεταξύ αυτής και του ψέματος. Ένας καλός τρόπος για την επίτευξη αυτής είναι η έμφαση στη σημαντικότητα της ειλικρίνειας. Επίσης, το παιδί θα πρέπει να επαινείται για το γεγονός ότι λέει την αλήθεια σε μια προσπάθεια περαιτέρω ενθάρρυνσης της συμπεριφοράς αυτής. Παράλληλα, οι γονείς θα πρέπει να αποφεύγουν την τιμωρία, καθώς τείνει να μη διδάσκει στα παιδιά πώς να διορθώσουν αλλά και να αποφύγουν μια συμπεριφορά. Αντιθέτως, η τιμωρία μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες στην ψυχολογία του παιδιού, όπως αισθήματα ταπείνωσης.
Συνοψίζοντας, τα παιδιά μαθαίνουν να λένε ψέματα καθ΄όλη τη διάρκεια της ανάπτυξής τους. Ποικίλοι λόγοι συμβάλλουν στην ανάδυση αυτού. Συνεπώς, είναι σημαντικό το ψέμα να θεωρηθεί ως μέρος της φυσιολογικής ανάπτυξης των παιδιών. Αναφορικά με την αποφυγή του ψέματος, σημαντική καταδεικνύεται η έμφαση στη σημαντικότητα της ειλικρίνειας και ο έπαινος του παιδιού σε μια προσπάθεια ενθάρρυνσης της έκφρασης της αλήθειας, ενώ η τιμωρία θα πρέπει να αποφεύγεται καθώς δεν διδάσκει τη διόρθωση ή την αποφυγή μιας συμπεριφοράς, αλλά ενδέχεται να επιφέρει αρνητικές ψυχολογικές συνέπειες στο παιδί.
Βιβλιογραφία
1. Arky, B. (2025). Why kids lie and what parents can do about it. Available at: https://childmind.org/article/why-kids-lie/#full_article
2. Bobal, C. (2021). Why do kids lie? Available at: https://www.btbpsychology.com/blog/why-do-kids-lie
3. Clemente, S. (2022). How children learn to lie. Available at: https://exploringyourmind.com/how-children-learn-to-lie/
4. Fawcett, C. (2022). Why do children lie? Available at: https://www.nationwidechildrens.org/family-resources-education/700childrens/2022/05/why-do-children-lie
5. Feldman, R. S. (2019). Εξελικτική Ψυχολογία: Δια Βίου Ανάπτυξη. Gutenberg.
6. Gonser, S. (2024). A parent’s guide to lying and age-appropriate consequences. Available at: https://www.parents.com/kids/development/behavioral/age-by-age-guide-to-lying/#citation-2
7. Martelo, C. (2025). Age-by-age guide to lying: how to handle your child’s lying? Available at: https://huckleberrycare.com/blog/age-by-age-guide-to-lying
8. Raising Children. (2022). Lies: why children lie and what to do. Available at: https://raisingchildren.net.au/preschoolers/behaviour/common-concerns/lies
9. Reynolds, A. (2022). When a child lies. Available at: https://psychcentral.com/lib/when-a-child-lies
10. Schuler, K. (2023). Natural born liars: an honest discussion about kids and lying. Available at: https://www.jaiinstituteforparenting.com/natural-born-liars-an-honest-discussion-about-kids-and-lying
11. Scholastic Parents. (2021). The truth about lying. Available at: https://www.scholastic.com/parents/family-life/social-emotional-learning/development-milestones/truth-about-lying.html
12. Van Bergen, P., & Newall, C. (2018). Why do kids lie, and is it normal? Available at: https://neurosciencenews.com/kids-lie-theory-mind-9530/
13. Villines, Z. (2019). Why do children lie? Normal, compulsive , and pathological lying in kids. Available at: https://www.goodtherapy.org/blog/why-do-children-lie-normal-compulsive-pathological-lying-in-kids-0107197
14. Vitelli, R. (2013). When does lying begin? Available at: https://www.psychologytoday.com/intl/blog/media-spotlight/201311/when-does-lying-begin
Αρχισυνταξία και επιμέλεια άρθρου: Παρή Πατσαρούχα
