Καθένας από εμάς γνωρίζει πως η γλώσσα είναι η κατεξοχήν ιδιότητα που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο είδος. Με αυτήν επικοινωνούμε, εξωτερικεύουμε σκέψεις και κάθε είδους συναισθήματα. Η παρουσία και ο ενεργός της ρόλος σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής, εξυπηρετεί ποικίλες ανάγκες, επηρεάζοντας τις σχέσεις μας με τους άλλους. Ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό παράδειγμα λέξεων που εξωτερικεύει την ένταση του ψυχικού μας κόσμου είναι οι βρισιές. Οι περισσότεροι από εμάς -αν όχι όλοι- μεγαλώσαμε με την ιδέα πως οι λέξεις αυτές είναι απαγορευμένες. Πρόσφατες έρευνες όμως δείχνουν πως η χρήση λέξεων με «επιβαρυμένη» σημασία, που μέχρι πρότινος (κατά)κρίνονταν ως «κακές» και «βρώμικες», πλέον λογίζονται από μεγάλο μέρος της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας ως ευεργετικές για τον ψυχισμό μας.
Αρχικά, το περιθωριακό λεξιλόγιο και το λεξιλόγιο ταμπού αφορούν υποκατηγορία λεξιλογίου που απαρτίζεται από λέξεις και φράσεις οι οποίες δηλώνουν κυρίως αποδοκιμασία για πρόσωπα και καταστάσεις, δεν υπακούουν στους κανόνες της εκάστοτε κοινωνίας και θεωρούνται ανάρμοστες σε μια δεδομένη χρονική περίοδο. Πρόκειται, ίσως, και για συμπεριφορές που θεωρούνται κατά έναν τρόπο απαγορευμένες (Trudgill 2000: 18′ Καμηλάκη, Κατσούδα & Βραχιονίδου 2016: 4). Πρωταρχικά, στοχεύουν στο να προσβάλλουν τους αποδέκτες και είναι λέξεις που σχετίζονται με τη σεξουαλική πράξη, την ομοφυλοφιλία, τη σωματική αναπηρία και τη νοητική υστέρηση, τα ρατσιστικά επίθετα κ. ά (Χριστοπούλου 2016: 20′ Ξυδόπουλος & Χριστοπούλου 2019: 1-2).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο εντοπισμός των αιτιών που οδηγούν στη χρήση του άσεμνου λεξιλογίου. Οι θεωρήσεις των Jay (2000) και Jay & Janschewitz (2008) υποστηρίζουν πως οι παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή αυτών των ύβρεων είναι αυτοί που κατονομάζουν με συντομία ως «NPS factors»:
(α) νευρολογικοί παράγοντες (Neurological factors)
(β) ψυχολογικοί παράγοντες (Psychological factors)
(γ) κοινωνιοπολιτισμικοί και πραγματολογικοί παράγοντες (Sociocultural and Pragmatic factors)
Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι νευρολογικοί παράγοντες που είναι υπεύθυνοι για τη χρήση ύβρεων εντοπίζονται στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου, όπου και ανιχνεύονται οι σχετικές με τη γλωσσική επεξεργασία περιοχές, και στο δεξί ημισφαίριο που σχετίζεται με τις συναισθηματικές διεργασίες, όπως ο αυθορμητισμός αλλά και η μνήμη (Jay 2000: 19-23, 2008: 270-271). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η παρουσία των ύβρεων αποδίδεται ως μια διαδικασία κλιμάκωσης, από το ηθελημένο ξέσπασμα στον αυθορμητισμό. Αναφορικά με τους ψυχολογικούς παράγοντες, αυτοί που λειτουργούν ως κίνητρα σχετίζονται με τη θρησκοληψία, τη λεκτική βία, το σεξουαλικό άγχος κ. ά. Στοιχεία που αφορούν την προσωπικότητα ομιλητή και ακροατή, όπως το φύλο, η ηλικία και οι ατομικές εμπειρίες βάσει πολιτισμικών πεποιθήσεων, συντελούν στη χρήση ή μη προσβλητικών λέξεων στο λόγο κάθε ομιλητή (Jay & Janschewitz 2008: 271).
Τέλος, οι κοινωνιοπολιτισμικές μεταβλητές που επηρεάζουν την ενεργοποίηση ή μη του άσεμνου λεξιλογίου στο λόγο του ατόμου, συνδέονται με μια κοινωνική πραγματικότητα και με τον τρόπο που η ίδια αντιμετωπίζει τα πρόσωπα και τις καταστάσεις. Χαρακτηριστικά, όπως το επικοινωνιακό περιβάλλον, το ύφος της γλώσσας και το θέμα συζήτησης με το ανάλογο κλίμα οικειότητας, η σχέση μεταξύ των συνομιλητών και η έκφραση των συναισθημάτων τους, σε συνδυασμό με το φύλο και το κοινωνικό προφίλ μεταβάλλονται ανά πολιτισμό και καθορίζουν το περιεχόμενο του άσεμνου λεξιλογίου ανάλογα με το τι θεωρείται κατάλληλο και τι αγενές.
Πώς επιδρούν όμως αυτές οι αρνητικά χρωματισμένες λέξεις στον ψυχισμό των ανθρώπων;
Ο Jay (2000, 2009) αντιμετωπίζει το «βρώμικο» λεξιλόγιο (dirty words) ως μέσο επικοινωνίας και έκφρασης του συναισθηματικού κόσμου του ομιλητή. H χρήση αυτών των περιθωριακών λέξεων φαίνεται να παίρνει την μορφή υποκατάστατου της σωματικής βίας και σε συνδυασμό με κάποιες επιθετικές κινήσεις ή χειρονομίες προσδιορίζουν ανάλογα τη σημασία τους. Εκτονώνονται έτσι τα όποια επιθετικά συναισθήματα, αποσυμφορείται με άμεσο τρόπο ο ψυχικός κόσμος από το αίσθημα της οργής και αποφεύγεται η βία σε μεγάλο βαθμό. Η αντιμετώπιση αυτή αποτελεί μια ασύνειδη και αυτοματοποιημένη-αντανακλαστική αντίδραση.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα πειραμάτων που διενεργήθηκαν αποδεικνύεται ότι οι βρισιές μειώνουν σημαντικά και το αίσθημα του σωματικού πόνου (Stephens et al., 2009, Stephens and Umland, 2011). Οι συμμετέχοντες, που είχαν την άδεια να βρίζουν όση ώρα τα χέρια τους ήταν βουτηγμένα μέσα σε παγωμένο νερό, υπέμειναν για μεγαλύτερο διάστημα τη δοκιμασία από εκείνους που παρέμειναν σιωπηλοί ή έκαναν χρήση ουδέτερων λέξεων.
Από τα παραπάνω, αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι οι υβριστικές λέξεις έχουν απoενοχοποιηθεί στο βαθμό που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να μας ανακουφίσουν από τα αρνητικά συσσωρευμένα συναισθήματα. Φυσικά, αυτή η μορφή εκτόνωσης δεν θα πρέπει να γίνεται προσβλητική στους γύρω μας αλλά να πραγματοποιείται με γνώμονα την ελάφρυνσή μας από τα αισθήματα που μας βαραίνουν σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον.
Βιβλιογραφία
- Καµηλάκη, Μ., Γ. Κατσούδα & Μ. Βραχιονίδου. 2016. Πιπέρι στο στόμα: όψεις των λέξεων-ταμπού στη Νέα Ελληνική. 2η έκδοση. Εκδόσεις: Καλλίγραφος.
- Ξυδόπουλος, Γ. Ι. και Κ. Χριστοπούλου. 2019. Μέτρηση της προσβλητικότητας σε λέξεις του περιθωριακού λεξιλογίου της νέας ελληνικής: εκτιμώντας τα πρώτα αποτελέσματα. Προφορική ανακοίνωση στο 14ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας Πανεπιστημίου Πατρών (ICGL14), 5-8 Σεπτεμβρίου 2019.
Χριστοπούλου, Κατερίνα. 2016. Μια λεξικολογική προσέγγιση στο περιθωριακό λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής. Μη δημοσιευμένη διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών. - Jay, T. 2000. Why we curse: A neuro-psycho-social theory of speech. Philadelphia: John Benjamins.
- Jay, T. 2009. The utility and ubiquity of taboo words. Perspectives on Psychological Science, 4, 153-161.
- Jay, T. & K. Janschewitz. 2008. The pragmatics of swearing. Journal of Politeness. Research: Language, Behavior, Culture, 4, 267-288.
- Stephens, R., J. Atkins & A. Kingston. 2009. Swearing as a response to pain. NeuroReport, 20 (12) (2009), 1056-1060.
- R. Stephens & C. Umland. 2011. Swearing as a response to pain: Effect of daily swearing frequencυ. The Journal of Pain, 12 (12) (2011), pp. 1274-1281.
- Trudgill, P. 2000. Sociolinguistics: An Introduction to Language and Society. Penguin Books.
Επιμέλεια άρθρου: Τυρλή Αικατερίνη
