Ένας μυστηριώδης φόβος και μια ανεπαίσθητη απειλή μας διαπερνά γι’αυτό που από την αρχαιότητα, και δυστυχώς μέχρι σήμερα συχνά αποκαλείται «τρέλα». Υπάρχει κάποια εξήγηση;
Συχνά σε καθημερινές συζητήσεις ίσως γίνονται στερεοτυπικές αναφορές σε ζητήματα που αφορούν διάφορα ψυχικά προβλήματα. Μία αρκετά διαδεδομένη και καλά ριζωμένη στον κοινό νου αντίληψη, είναι ο συνυφασμός της ψυχικής ασθένειας με την βία και την επικινδυνότητα.
Για αρχή, διευκρινίζουμε πως με τον όρο «ψυχική ασθένεια», θα αναφερόμαστε κυρίως στην σχιζοφρένεια, καθώς είναι μία από τις πιο σοβαρές διαταραχές, ενώ μοιάζει και περισσότερο «ανεξέλεγκτη» στα μάτια πολλών ανθρώπων. Η «εικόνα» που έχει μεγάλο μέρος της κοινωνίας για τον/την ψυχικά πάσχοντα/ουσα είναι ένα άτομο απρόβλεπτο και επικίνδυνο για τον εαυτό και τον περίγυρό του. Τέτοιου είδους κοινωνικές αναπαραστάσεις οδηγούν σε πληθώρα στιγματιστικών συμπεριφορών. Παραδείγματος χάρη, έρευνες έχουν δείξει ότι πολλοί άνθρωποι είναι απρόθυμοι να εργαστούν στον ίδιο χώρο με άτομα με ψυχική διαταραχή ή να μισθώσουν σε αυτά κάποιο διαμέρισμα. Επιπρόσθετα, εκτός από την άμεση επιθυμία κοινωνικής αποστασιοποίησης από τους ψυχικά πάσχοντες, έχει βρεθεί ερευνητικά πως μεγάλο μέρος του κοινωνικού συνόλου στην Αμερική, εκφράζει και έμμεσα επιφυλακτικότητα προς την ψυχική ασθένεια, κάτι που μας παραπέμπει στο φαινόμενο «Not in my backyard». Συγκεκριμένα, μέσα από το φαινόμενο αυτό, περιγράφεται η τάση των ατόμων, από την μία να διατηρούν μία ανεκτική και σχεδόν καθόλου αρνητική στάση προς στην ψυχική ασθένεια, και από την άλλη να αντιστέκονται και να δείχνουν ιδιαίτερα επιφυλακτικοί στην ίδρυση κάποιας ψυχιατρικής δομής στην γειτονιά ή την κοινότητά τους. Ένα φαινόμενο «μακριά και αγαπημένοι» θα μπορούσαμε να πούμε. Γιατί όμως;
Υπάρχουν ερευνητικά δεδομένα που να υποστηρίζουν την αιτιώδη σχέση μεταξύ ψυχικής ασθένειας και βίαιων συμπεριφορών; Η έρευνα τόσο στην Αμερική όσο και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες μας λέει πως οι ψυχικά πάσχοντες δεν εγκληματούν συχνότερα ή σε σοβαρότερο βαθμό από τον ευρύτερο πληθυσμό. Ένας βασικός λόγος που η αντίληψη της επικινδυνότητας συνεχίζει να αναπαράγεται είναι η έλλειψη πραγματικής επαφής και αλληλεπίδρασης με την συγκεκριμένη ομάδα ατόμων. Έχει αποδειχθεί πως άτομα με προηγούμενη επαφή με άτομα με κάποια ψυχική ασθένεια έδειχναν να αντιλαμβάνονται τα άτομα αυτά ως λιγότερο επικίνδυνα ή απειλητικά. Από την άλλη, η απουσία επαφής δημιουργεί φόβο και με την σειρά του ο φόβος οδηγεί στην αποστασιοποίηση. Έτσι, όλα αυτά συνθέτουν τον φαύλο κύκλο του στίγματος.
Παράλληλα, ένας παράγοντας που συμβάλλει στην διαιώνιση του στερεοτύπου της επικινδυνότητας είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται η ψυχική ασθένεια από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης αλλά και τον κινηματογράφο. Στην Βρετανία, μέσα από ανάλυση που πραγματοποιήθηκε την δεκαετία του ’90 φάνηκε πως η πλειοψηφία των αναπαραστάσεων των ΜΜΕ αφορούσαν βίαιες συμπεριφορές ψυχικά ασθενών. Κάτι τέτοιο οφείλεται ίσως στο ότι οι αρνητικές και σοκαριστικές εικόνες εντυπωσιάζουν το κοινό περισσότερο από τις ρεαλιστικές αναπαραστάσεις, με αποτέλεσμα πολύ συχνά, ένας/μία ήρωας/ηρωίδα με ψυχική ασθένεια να πρωταγωνιστεί σε ταινίες τρόμου ή σε ιστορίες ειδεχθών εγκλημάτων.
Σε καμία περίπτωση τα παραπάνω δεν οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι ψυχικά ασθενείς αποτελούν μια κοινωνική ομάδα που δεν εκδηλώνει παραβατική ή εγκληματική συμπεριφορά. Εκείνο που οφείλουμε να παρατηρήσουμε είναι το εάν και κατά πόσο η ψυχική ασθένεια αυτή καθαυτή αποτελεί πάντα το κίνητρο και την αιτία της βίαιης συμπεριφοράς, όπως συχνά αναπαράγεται από τα ΜΜΕ.
Δυστυχώς στην χώρα μας το στίγμα της επικινδυνότητας της ψυχικής ασθένειας δεν έχει διερευνηθεί συστηματικά. Ωστόσο, οι περιορισμένες ελληνικές έρευνες αλλά και έρευνες από όλο τον κόσμο φανερώνουν μόνο μια μικρή εξέλιξη μέσα στα χρόνια στην αλλαγή των πεποιθήσεων, κάτι που πρέπει να προβληματίζει όχι μόνο τους/τις ερευνητές/τριες αλλά όλους/ες μας. Τα δεδομένα συνηγορούν πως το «κλειδί» για να τροποποιηθούν αυτές οι κοινωνικές αναπαραστάσεις είναι η επαφή με άτομα με ψυχικές ασθένειες. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να ξεκινά από το σχολείο, όπου τα παιδιά θα εκπαιδεύονται πάνω σε ζητήματα ψυχικής υγείας και ασθένειας και θα εξοικειώνονται με αυτά από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους. Όμως, αυτό είναι κάτι που χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση.
Το σίγουρο είναι πως η επαφή με τα άτομα αυτά και η προσπάθεια ένταξης τους στην κοινότητα δεν συμβάλει μόνο στην καταπολέμηση του στίγματος αλλά και στην θεραπεία της ίδιας της ασθένειας, καθώς τα άτομα διαμορφώνουν μια θετικότερη εικόνα για τον εαυτό τους. Επομένως, αν προσπαθήσουμε να ενσωματώσουμε τους ψυχικά ασθενείς στο κοινωνικό σύνολο, αναγνωρίζοντας τους την ταυτότητα του ισότιμου πολίτη, ίσως καταφέρουμε τελικά να «σπάσουμε» τον φαύλο κύκλο του στίγματος.
Βιβλιογραφικός κατάλογος
- Μερτίκα Α., Οικομόνου Μ., Σταλίκας Α., & Γραμανδάνη Χ. (2020). Social stigma of mental illness and schizophrenia: A review of research findings. Psychology: The Journal of the Hellenic Psychological Society, 13(3), 1–27. https://doi.org/10.12681/psy_hps.23911
- Οικονόμου Μ., Γραμανδάνη Χ., Λουκή Ε., Γιώτης Λ., & Στεφάνης Κ. (2020). Stigma and mental illness: The way ahead. Psychology: The Journal of the Hellenic Psychological Society, 13(3), 28–43. https://doi.org/10.12681/psy_hps.23907
- Σακελλαρόπουλος, Π., Λειβαδίτης, Μ. (Επιμ.). (1990). Επικινδυνότητα και κοινωνική ψυχιατρική. Αθήνα: Παπαζήση.
- Pilgrim, D., Rogers, A., (2004). Κοινωνιολογία της ψυχικής υγείας και ασθένειας. (Δ. Αγραφιώτης, Επίμ.). Τυπωθήτω.
