Η διαισθητική σκέψη αποτελεί το δεύτερο υποστάδιο της προλογικής περιόδου (ή περιόδου προ-ενεργητικής νόησης) σύμφωνα με τη θεωρία σταδίων γνωστικής ανάπτυξης του Ελβετού ψυχολόγου Jean Piaget. Πρόκειται για ένα είδος σκέψης που εμφανίζεται μεταξύ 4 και 7 ετών και αντανακλά τη χρήση ενός απλού, «πρωτόγονου» συλλογισμού από μέρους του παιδιού προσχολικής ηλικίας, καθώς και την επίμονη αναζήτηση γνώσεων αναφορικά με τον κόσμο γύρω του.
Ο Piaget θεωρούσε την προσχολική ηλικία ως μια περίοδο σταθερότητας και παράλληλα σημαντικών αλλαγών. Καθώς τα μικρά παιδιά απομακρύνονται από την ανάγκη να εξερευνούν τον κόσμο γύρω τους μέσω των αισθήσεων, αρχίζουν να κατακτούν βασικές αρχές άμεσα σχετιζόμενες με τη λειτουργία αυτού. Δηλαδή, μεταβαίνουν σε ένα στάδιο γνωστικής ανάπτυξης, την προλογική περίοδο, όπου η κατανόηση του κόσμου γύρω τους δεν είναι πλέον τόσο πολύ εξαρτώμενη από την άμεση αισθητηριοκινητική τους εμπειρία.
Κατά την προλογική περίοδο, που διαρκεί από την ηλικία των 2 μέχρι την ηλικία των 7 περίπου ετών, παρατηρείται ανάπτυξη της συμβολικής σκέψης, εμφάνιση του συλλογισμού και βελτίωση της χρήσης της γλώσσας. Για παράδειγμα, ένα παιδί που θα δει τα κλειδιά του αυτοκινήτου της μητέρας του, είναι πιθανό να θέσει το ερώτημα «πάμε βόλτα;», καθώς η εν λόγω εικόνα (δηλ. εικόνα των κλειδιών) συνιστά για το ίδιο σύμβολο βόλτας με το αυτοκίνητο. Ωστόσο, το παιδί προσχολικής ηλικίας αδυνατεί ακόμη να κατανοήσει τη «λογική των ενηλίκων» ή να χειριστεί νοερά τις πληροφορίες. Διατυπωμένο διαφορετικά, στερείται της ικανότητας να προβεί σε οργανωμένες, τυπικές, λογικές νοητικές διεργασίες που είναι χαρακτηριστικές των παιδιών σχολικής ηλικίας. Η ικανότητα αυτή αρχίζει να κάνει την εμφάνισή της περί το τέλος της προλογικής περιόδου.
Στα χαρακτηριστικά της προλογικής περιόδου ανήκουν επίσης ο ρεαλισμός, ο ανιμισμός, η τεχνητοποίηση και ο μεταγωγικός συλλογισμός, ενώ υφίστανται ορισμένοι σημαντικοί γνωστικοί περιορισμοί, όπως είναι η επικέντρωση, η μη αντιστρεψιμότητα και ο εγωκεντρισμός, των οποίων η γνώση συμβάλλει στην αναγνώριση των ικανοτήτων των μικρών παιδιών. Πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας εστιάζουν την προσοχή τους στη μία μόνο πλευρά ενός αντικειμένου ή μιας δραστηριότητας, αγνοώντας τις υπόλοιπες. Γεγονός που τα οδηγεί σε λογικές ανακρίβειες. Επιπροσθέτως, υπάρχει αδυναμία στο να αντιστρέψουν τη σκέψη τους, δηλαδή να επιστρέψουν στην αρχική βάση του συλλογισμού τους, ενώ ο εγωκεντρισμός τα εμποδίζει από το να αντιληφθούν ότι οι άλλοι μπορεί να έχουν διαφορετική από τη δική τους άποψη.
Ο Piaget υποστήριζε ότι η γλώσσα και η σκέψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Ειδικότερα, πίστευε ότι η γλώσσα αναδύεται από τις υπάρχουσες γνωστικές δομές και σύμφωνα με τις ανάγκες του παιδιού. Έτσι, η πρόοδος που παρατηρείται στις γλωσσικές δεξιότητες των παιδιών προσχολικής ηλικίας είναι αποτέλεσμα των σημαντικών βελτιώσεων στον τρόπο σκέψης αυτών και εμφανίζονται περί το τέλος της αισθησιοκινητικής περιόδου (ή περιόδου αισθητηριοκινητικής νόησης). Για παράδειγμα, η συμβολική σκέψη που χρησιμοποιεί το παιδί προσχολικής ηλικίας (π.χ. δημιουργία φανταστικού φίλου), γεγονός που του επιτρέπει να αναπαριστά τις πράξεις συμβολικά, συνεπάγεται μεγαλύτερη ταχύτητα στις γνωστικές διεργασίες, εν αντιθέσει με τη σχετικά αργή σκέψη που συνοδεύει τις αρκετά περιορισμένες αισθησιοκινητικές δραστηριότητες του παιδιού βρεφικής ηλικίας.
Από την ηλικία των 4 μέχρι 7 περίπου ετών, δηλαδή κατά το υποστάδιο διαισθητικής σκέψης, υπάρχει μια αυξημένη αίσθηση περιέργειας. Έτσι, το παιδί μπορεί συνεχώς να ρωτάει «γιατί;» στην προσπάθεια αναζήτησης πληροφοριών σε ένα σημαντικό εύρος ερωτημάτων, ενώ είναι πιθανόν να λειτουργεί ως ειδήμονας σε κάποιο συγκεκριμένο θέμα και να αισθάνεται ότι κατέχει τη σωστή και τελική απάντηση για αυτό. Εντούτοις, σε περίπτωση πίεσής του αναφορικά με το πώς γνωρίζει αυτά που ισχυρίζεται ότι γνωρίζει, αδυνατεί να εξηγήσει. Για παράδειγμα, η διαισθητική του σκέψη μπορεί να το οδηγήσει να αναφέρει με βεβαιότητα ότι το αεροπλάνο πετά, κουνώντας τα φτερά του πάνω-κάτω, όπως ακριβώς και τα πουλιά, παρά το γεγονός ότι δεν έχει δει το αεροπλάνο να κάνει αυτήν την κίνηση.
Στο τέλος της προλογικής περιόδου, η διαισθητική σκέψη του παιδιού προσχολικής ηλικίας παρουσιάζει κάποια χαρακτηριστικά που υποδηλώνουν ένα πιο εξελιγμένο τρόπο συλλογισμού. Δηλαδή, αρχίζει να κατανοεί ότι οι δράσεις, τα γεγονότα και τα αποτελέσματα συσχετίζονται με συγκεκριμένο τρόπο. Για παράδειγμα, αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι το ποδήλατό του μπορεί να κινηθεί με μεγαλύτερη ταχύτητα, σε περίπτωση που πατήσει με περισσότερη δύναμη τα πετάλια αυτού.
Συνοπτικά, η διαισθητική σκέψη αναφέρεται στην προσπάθεια του παιδιού προσχολικής ηλικίας να κατανοήσει τον κόσμο γύρω του μέσω του ενστίκτου και των άμεσων αντιλήψεων. Αποτελεί το δεύτερο υποστάδιο της προλογικής περιόδου (ή περιόδου προ-ενεργητικής νόησης) σύμφωνα με τη θεωρία σταδίων γνωστικής ανάπτυξης του Ελβετού ψυχολόγου Jean Piaget και διαρκεί από την ηλικία των 4 μέχρι την ηλικία των 7 περίπου ετών. Κατά τη διάρκεια του σταδίου αυτού, που εκτείνεται από το 2ο μέχρι περίπου το 7ο έτος, αναπτύσσεται η συμβολική σκέψη, εμφανίζεται ο συλλογισμός και αυξάνει η χρήση της γλώσσας. Εκτός αυτού, παρατηρούνται ορισμένοι σημαντικοί γνωστικοί περιορισμοί, όπως είναι η επικέντρωση, η μη αντιστρεψιμότητα και ο εγωκεντρισμός. Περί το τέλος της προλογικής περιόδου, το παιδί αρχίζει να κατανοεί ότι οι δράσεις, τα γεγονότα και τα αποτελέσματα σχετίζονται μεταξύ τους με συγκεκριμένο τρόπο. Δηλαδή, η διαισθητική του σκέψη παρουσιάζει χαρακτηριστικά που υποδηλώνουν έναν πιο εξελιγμένο τρόπο συλλογισμού.
Βιβλιογραφία
1. Budzyna, D. & Buckley, D. (2023). The whole child: development in the early years. Available at: https://rotel.pressbooks.pub/whole-child/
2. Elliot, S. N., Kratochwill, T. R., Cook, J. L. & Travers, J. F. (2008). Εκπαιδευτική ψυχολογία: αποτελεσματική διδασκαλία, αποτελεσματική μάθηση. Gutenberg.
3. Feldman, R. S. (2019). Εξελικτική ψυχολογία: δια βίου ανάπτυξη. Gutenberg.
4. Lally, M. & Valentine-French, S. (2021). Lifespan development: a psychological perspective. Available at: https://opentextbooks.concordia.ca/lifespandevelopment/front-matter/about-the-book/
5. Mental Health (2024). Early childhood cognitive development: intuitive thought. Available at: https://www.mentalhealth.com/library/early-childhood-cognitive-development-intuitive-thought
Αρχισυνταξία και επιμέλεια άρθρου: Παρή Πατσαρούχα
