Η μονιμότητα του αντικειμένου είναι μια έννοια που αναπτύχθηκε και μελετήθηκε για πρώτη φορά από τον Ελβετό ψυχολόγο Jean Piaget. Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό αναπτυξιακό επίτευγμα της περιόδου αισθητηριοκινητικής νόησης και αφορά την ικανότητα των βρεφών να συνειδητοποιούν ότι οι άνθρωποι και τα αντικείμενα εξακολουθούν να υπάρχουν στον χώρο και στον χρόνο ακόμη και όταν δεν φαίνονται, ακούγονται ή αγγίζονται.
Για τον Piaget, η γνωστική ανάπτυξη πραγματοποιείται σε συνολικά τέσσερα στάδια ή περιόδους, ακολουθώντας μια συνεκτική διαδοχή, από τη γέννηση μέχρι και την εφηβεία. Τα στάδια αυτά είναι:
- Περίοδος αισθητηριοκινητικής νόησης ή αισθησιοκινητική περίοδος (από τη γέννηση έως 18-24 μηνών)
- Περίοδος προ-ενεργητικής νόησης ή προλογική περίοδος (2 έως 7 ετών)
- Περίοδος ενεργητικής νόησης ή συγκεκριμένη λογική περίοδος (7 έως 11 ετών)
- Περίοδος τυπικής νόησης ή τυπική λογική περίοδος (άνω των 11 ετών)
Καθώς το παιδί μεταβαίνει από το ένα στάδιο στο επόμενο, παρατηρείται σημαντική ποιοτική μεταβολή στη διεργασία προτύπων σκέψης, μετά την έκθεση σε σχετικές εμπειρίες και με την ταυτόχρονη κατάκτηση του κατάλληλου επιπέδου φυσικής ωρίμανσης, ειδικά του μυϊκού και του νευρικού συστήματος. Με άλλα λόγια, σε κάθε στάδιο αναμένεται η κατάκτηση νέων δεξιοτήτων και τρόπων επεξεργασίας πληροφοριών.
Η περίοδος αισθητηριοκινητικής νόησης είναι η πρώτη περίοδος της γνωστικής ανάπτυξης και διαρκεί από τη γέννηση έως την ηλικία των 2 περίπου ετών. Τα βρέφη μαθαίνουν πώς λειτουργεί ο κόσμος γύρω τους μέσω της χρήσης του σώματος και των αισθήσεων. Συνεπώς, η γνώση είναι αποτέλεσμα της προσωπικής δράσης του βρέφους. Ο Piaget πίστευε ότι τα πρώτα σχήματα περιορίζονται στα αντανακλαστικά του ανθρώπου, όπως τα αντανακλαστικά της απομύζησης και της αναζήτησης – προσανατολισμού. Τα εν λόγω σχήματα υφίστανται τροποποίηση μέσω των διαδικασιών της αφομοίωσης και της συμμόρφωσης μετά τη διερεύνηση του περιβάλλοντος, ενώ γίνονται όλο και πιο πολύπλοκα, καθώς οι αισθητηριακές και κινητικές δεξιότητες του βρέφους ακολουθούνται από σημαντική βελτίωση. Γεγονός που υποδηλώνει τη δυνατότητα για πιο προηγμένη γνωστική ανάπτυξη.
Σύμφωνα με τον Piaget, κάθε άνθρωπος που έρχεται στον κόσμο φέρει ένα σύστημα γνωστικής λειτουργίας που του επιτρέπει να διαμορφώσει τις δικές του σκέψεις και αντιλήψεις για τον περιβάλλοντα κόσμο, μέσω της συνεχούς διαντίδρασης, με επακόλουθο τη δημιουργία σχημάτων. Τα σχήματα αποτελούν οργανωμένες γνωστικές δομές λειτουργικότητας, που χρησιμοποιούνται για την ερμηνεία κάθε νέας προσκτώμενης γνώσης. Σε περίπτωση που οι νέες αυτές εμπειρίες δεν δύναται να ενσωματωθούν στα ήδη υπάρχοντα σχήματα του ατόμου, τότε υφίσταται τροποποίηση αυτών και αλλαγή του τρόπου σκέψης, προκειμένου να αφομοιωθούν και να γίνουν κατανοητές. Η ανάπτυξη των σχημάτων επιτυγχάνεται μέσω δυο γνωστικών μηχανισμών, της προσαρμογής και της οργάνωσης, οι οποίες αποκαλούνται «λειτουργικές σταθερές», διότι αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της νοημοσύνης του ατόμου.
Η προσαρμογή συνιστά τη διαδικασία μετατροπής γνωστικών σχημάτων, με σκοπό την κατάκτηση ενός προοδευτικά περίπλοκου τρόπου σκέψης, ενώ περιλαμβάνει δυο συμπληρωματικές διεργασίες, αυτές της αφομοίωσης και της συμμόρφωσης. Ειδικότερα, η αφομοίωση περιγράφεται ως η διαδικασία ερμηνείας μιας νέας εμπειρίας, μέσω ενσωμάτωσης αυτής στην τρέχουσα εικόνα για τον κόσμο, δηλαδή στα προϋπάρχοντα σχήματα, εν αντιθέσει με τη συμμόρφωση, όπου κρίνεται απαραίτητη η τροποποίηση των διαθέσιμων σχημάτων, ως αντίδραση σε νέες εμπειρίες. Για την επίτευξη ισορροπίας μεταξύ αυτών των διεργασιών συμβάλλει η εξισορρόπηση που αποτελεί μια διεργασία αυτορρύθμισης, γεννώντας μια κατάσταση προβλεψιμότητας. Τέλος, η οργάνωση παρέχει τη δυνατότητα για ακόμη πιο περίπλοκο τρόπο σκέψης. Για παράδειγμα, ένα παιδί βρεφικής ηλικίας μπορεί να αρπάξει ένα αντικείμενο και να το τοποθετήσει στο στόμα του, που σημαίνει ότι είναι σε θέση να εκτελέσει μια ολοκληρωμένη ενέργεια αποτελούμενη από μεμονωμένες δράσεις.
Η κατάκτηση της μονιμότητας του αντικειμένου κάνει την εμφάνισή της στην ηλικία των 8 μηνών και ολοκληρώνεται γύρω στους 18 μήνες. Ωστόσο, πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα καταδεικνύουν ότι τα βρέφη αρχίζουν να κατανοούν την έννοια αυτή αρκετά νωρίτερα, δηλαδή μεταξύ 4 και 7 μηνών. Το βρέφος, που δεν έχει κατακτήσει ακόμη την έννοια της μονιμότητας του αντικειμένου, θεωρεί ότι ένα αντικείμενο που απομακρύνεται από το οπτικό του πεδίο παύει να υπάρχει. Ας υποθέσουμε ότι το βρέφος παίζει με ένα αρκουδάκι. Σε περίπτωση που το τοποθετήσουμε πίσω από μια καρέκλα ώστε να μην είναι ορατό, το παιδί δεν θα προσπαθήσει να ψάξει για να το βρει. Αντίθετα, όταν το βρέφος έχει αίσθηση της μονιμότητας του αντικειμένου, τότε θα αρχίσει να αναζητά το αντικείμενο, ενώ είναι πιθανό να είναι δυσαρεστημένο ή αναστατωμένο που το εν λόγω αντικείμενο έχει εξαφανιστεί. Συνεπώς, η κατανόηση της εν λόγω έννοιας από μέρους του βρέφους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το «δεν βλέπω» δεν σημαίνει ότι «παύει να υπάρχει».
Η έννοια της μονιμότητας του αντικειμένου εκτείνεται και στους ανθρώπους πέρα από τα άψυχα αντικείμενα, γεγονός που προσφέρει στο βρέφος ασφάλεια ότι οι γονείς του εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμη και όταν δεν βρίσκονται στον ίδιο χώρο. Επίσης, αποτελεί σημαντικό στοιχείο στην ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων και στη συναισθηματική ανάπτυξη, ενώ διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της μνήμης και της γλώσσας και στην αυξανόμενη διεκδικητικότητα του βρέφους. Ειδικότερα, το βρέφος που συνειδητοποιεί ότι το αντικείμενο που του έχουν πάρει βρίσκεται σε κάποιο άλλο μέρος και δεν παύει να υπάρχει, είναι πιθανό να το οδηγήσει στο να το ζητήσει και μάλιστα άμεσα. Τέλος, η ανάπτυξη της μονιμότητας του αντικειμένου καθίσταται απαραίτητη προϋπόθεση για την κατάκτηση της συμβολικής σκέψης και την εσωτερική νοητική αναπαράσταση αντικειμένων.
Συνοπτικά, η μονιμότητα του αντικειμένου είναι ένας όρος του Ελβετού ψυχολόγου Jean Piaget και αφορά την επίγνωση του παιδιού βρεφικής ηλικίας ότι οι άνθρωποι και τα αντικείμενα εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμη και όταν απομακρύνονται από το οπτικό του πεδίο. Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό επίτευγμα της περιόδου αισθητηριοκινητικής νόησης που συνιστά το πρώτο στάδιο γνωστικής ανάπτυξης και διαρκεί από τη γέννηση έως την ηλικία των 2 περίπου ετών. Κατά τη διάρκεια του σταδίου αυτού, η γνωστική ανάπτυξη του παιδιού συμβαίνει μέσω της χρήσης του σώματος και των αισθήσεων, ενόσω εξερευνά τον περιβάλλοντα κόσμο. Η κατάκτηση της μονιμότητας του αντικειμένου ολοκληρώνεται γύρω στην ηλικία των 18 μηνών και θεωρείται σημαντικό στοιχείο στην ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων και στη συναισθηματική ανάπτυξη, ενώ διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της μνήμης, της γλώσσας και στην αυξανόμενη διεκδικητικότητα του βρέφους. Επίσης, καθίσταται απαραίτητη προϋπόθεση για την κατάκτηση της συμβολικής σκέψης και της εσωτερικής νοητικής αναπαράστασης αντικειμένων.
Βιβλιογραφία:
- Craig, G. J., & Baucum, D. (2007). Η ανάπτυξη του ανθρώπου. Παπαζήση
- Elliot, S. N., Kratochwill, T. R., Cook, J. L., & Travers, J. F. (2008). Εκπαιδευτική Ψυχολογία: αποτελεσματική διδασκαλία, αποτελεσματική μάθηση. Gutenberg
- Feldman, R. S. (2019). Εξελικτική Ψυχολογία: δια βίου ανάπτυξη. Gutenberg
- Kendall, K. M. (2023). Object Permanence: how do babies learn it? Available at: https://www.webmd.com/baby/what-age-do-babies-have-object-permanence
Αρχισυνταξία και επιμέλεια άρθρου: Παρή Πατσαρούχα
