Συχνά γίνεται λόγος στην εποχή μας από ειδικούς, αλλά και από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τα κοινωνικά δίκτυα, για το στρες και το κατά πόσο αυτό μπορεί να μας βλάψει, ενώ τέτοιοι διάλογοι συνήθως ακολουθούνται από προτάσεις σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαμε να το καταπολεμήσουμε. Για να κατανοήσουμε καλύτερα πώς μας επηρεάζει το στρες από άποψη φυσιολογίας και πιο συγκεκριμένα τί αντίκτυπο έχει στον εγκέφαλό μας και τις δομές του, ας ορίσουμε πρώτα τί ακριβώς είναι το στρες.
Ως στρες, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.), ορίζεται η κατάσταση ανησυχίας ή ψυχικής έντασης που προκαλείται από μια δύσκολη κατάσταση. Θεωρείται φυσιολογική ανθρώπινη αντίδραση που μας βοηθάει να αντιμετωπίσουμε ενδεχόμενες απειλές και να προσαρμοστούμε σε καταστάσεις και περιβάλλοντα. Οι δύο κύριες κατηγορίες στις οποίες ταξινομείται το στρες, ανάλογα με την ένταση και τη διάρκειά του, είναι το οξύ, το οποίο είναι βραχύβιο και δεν έχει απαραίτητα αρνητική χροιά, και το χρόνιο, το οποίο όπως υποδηλώνει και το όνομά του συνήθως παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα. Γίνεται επομένως αντιληπτό πως όλοι μας βιώνουμε ή έχουμε βιώσει στρες σε διάφορες στιγμές της ζωής μας ως μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας. Πότε, όμως, ξεκινάει να γίνεται επιβλαβές για εμάς και τον οργανισμό μας;
Το στρες, ως γνωστόν, επηρεάζει τη ζωή και τη λειτουργικότητα κάθε ανθρώπου ποικιλοτρόπως. Επηρεάζει, όμως, και τα συστήματα του οργανισμού και ιδιαίτερα τον εγκέφαλο. Πρόκειται, μάλιστα, για ένα πεδίο που μελετάται πλέον εκτενώς από τους ειδικούς, με σκοπό να φωτιστούν οι επιπτώσεις της μακροχρόνιας έκθεσης στο στρες σε τομείς όπως για παράδειγμα η γνωστική λειτουργία και η μνήμη.
Ο εγκέφαλος προσαρμόζεται και αλλάζει κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Η νευροπλαστικότητα είναι η ικανότητα του εγκεφάλου να εξελίσσεται και να μας βοηθά να ενσωματώσουμε καινούρια γνώση και να προσαρμοζόμαστε στις εκάστοτε περιβαλλοντικές συνθήκες. Το στρες επηρεάζει τη νευροπλαστικότητα με δύο τρόπους: αρχικά το οξύ στρες μπορεί να ενισχύσει προσωρινά τη λειτουργία του εγκεφάλου, ενώ το χρόνιο στρες μπορεί να οδηγήσει σε αρνητικές αλλαγές στον εγκέφαλο, συμπεριλαμβανομένης της συρρίκνωσης του ιππόκαμπου, της περιοχής δηλαδή που έχει άμεση σχέση με τη μνήμη.
Πιο συγκεκριμένα, η παρατεταμένη έκθεση στις ορμόνες του στρες μπορεί να προκαλέσει:
- Φλεγμονή και δυσλειτουργία στον εγκέφαλο που επηρεάζουν τη διάθεση και τη μνήμη.
- Αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης νευρολογικών παθήσεων, συμπεριλαμβανομένης της άνοιας, της κατάθλιψης, των πονοκεφάλων, της ημικρανίας και του εγκεφαλικού.
Το χρόνιο στρες αλλάζει, επίσης, τις χημικές ουσίες στον εγκέφαλο που ρυθμίζουν τη νόηση και τη διάθεση, συμπεριλαμβανομένης της σεροτονίνης. Η σεροτονίνη είναι σημαντική για τη ρύθμιση της διάθεσης και τη γενικότερη αίσθηση ευεξίας. Στην περίπτωση της κατάθλιψης για παράδειγμα, οι εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs) χρησιμοποιούνται για την αποκατάσταση της λειτουργικής δραστηριότητας της σεροτονίνης στον εγκέφαλο.
Υπάρχουν, επίσης, στοιχεία για επιδράσεις του χρόνιου στρες στις ορμόνες του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένης της κορτιζόλης και του παράγοντα απελευθέρωσης κορτικοτροπίνης (CRF). Τα υψηλά, παρατεταμένα επίπεδα κορτιζόλης έχουν συσχετιστεί με διαταραχές της διάθεσης, καθώς και με συρρίκνωση του ιπποκάμπου όπως είδαμε και παραπάνω. Μπορεί, επίσης, να προκαλέσει πολλά σωματικά προβλήματα, όπως αλλαγές στην όρεξη, πονοκεφάλους και γενικότερο αίσθημα κόπωσης.
Το χρόνιο στρες μπορεί επιπροσθέτως να επιταχύνει τη γήρανση του εγκεφάλου και να αυξήσει τον κίνδυνο νευροεκφυλιστικών ασθενειών, όπως είναι η άνοια και η νόσος του Αλτσχάιμερ. Το άγχος μπορεί να προκαλέσει ακόμα και φλεγμονή και η χρόνια αυτή φλεγμονή μπορεί με τη σειρά της να βλάψει τα εγκεφαλικά κύτταρα.
Τα κοινά γνωστικά σημάδια του χρόνιου στρες περιλαμβάνουν:
- Εκτεταμένη σύγχυση, συνοδευόμενη από προβλήματα μνήμης και σκέψης.
- Δυσκολία λήψης αποφάσεων ή μειωμένη κρίση.
- Πρόβλημα με την ολοκλήρωση εργασιών.
- Αδυναμία συγκέντρωσης.
Αξίζει τέλος να σημειωθεί πως η χρόνια έκθεση σε υψηλά επίπεδα στρες και κατά συνέπεια τα υψηλά επίπεδα γλυκοκορτικοειδών (όπως η κορτιζόλη), συνδέονται άμεσα με νευροτοξικές επιπτώσεις, δηλαδή με την εμφάνιση νευρολογικών προβλημάτων αλλά και αυξημένη ευαλωτότητα απέναντι στο στρες, ειδικά όταν το άτομο έχει εκτεθεί στο στρες από πολύ νωρίς στη ζωή του και συντρέχουν και άλλοι παράγοντες ευαλωτότητας (πχ η έλλειψη υποστηρικτικού περιβάλλοντος).
Είναι γεγονός πως το στρες μπορεί να δημιουργήσει αρκετά προβλήματα στον εγκέφαλό, οπότε κρίνεται αναγκαίο -ειδικά στις μέρες μας που χαρακτηρίζονται από ταχύτατους ρυθμούς- να επενδύσουμε σε στρατηγικές διαχείρισης και μείωσης αυτού, καθώς και στη διαφύλαξη της ψυχικής μας υγείας συνολικά, εφόσον κάτι τέτοιο θα μας θωράκιζε και απέναντι στο ίδιο το στρες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Kim, E. J., & Kim, J. J. (2023). Neurocognitive effects of stress: A metaparadigm perspective. Molecular Psychiatry, 28(1), 1–14. https://doi.org/10.1038/s41380-02301986-4
- Lupien, S. J., Juster, R.-P., Raymond, C., & Marin, M.-F. (2018). The effects of chronic stress on the human brain: From neurotoxicity to vulnerability to opportunity. Frontiers in Neuroendocrinology, 49(1), 91–105. https://doi.org/10.1016/j.yfrne.2018.02.001
- Sahakian, B. J., Langley, C., & Kaser, M. (n.d.). How chronic stress changes the brain – and what you can do to reverse the damage. The Conversation. https://theconversation.com/how-chronic-stress-changes-the-brain-and-what-you-cando-to-reverse-the-damage
- Taliaz, D., Loya, A., Gersner, R., Haramati, S., Chen, A., & Zangen, A. (2011). Resilience to chronic stress is mediated by hippocampal brain-derived neurotrophic factor. The Journal of Neuroscience, 31(12), 4475–4483. https://doi.org/10.1523/JNEUROSCI.5725-10.2011
- Nuvance Health. (n.d.). The effect of stress on the brain and ways to manage it. Nuvance Health. https://www.nuvancehealth.org
Αρχισυνταξία: Δράνη Φωτεινή – Δέσποινα, Ψυχολόγος BSc, MScc
Επιμέλεια άρθρου: Τυρλή Αικατερίνη
