Σίγουρα θα σας έχει συμβεί να κοιτάξετε τον εαυτό σας στον καθρέφτη και να παρατηρήσετε πως μερικές τρίχες από τα μαλλιά σας βρίσκονται σε λανθασμένη θέση. Η πιο πιθανή αντίδρασή σας θα ήταν να προσπαθήσετε να τις βάλετε στη θέση τους. Είναι μια αντίδραση που μαρτυρά ότι δεν σας ενδιαφέρει μόνο η εξωτερική σας εμφάνιση, αλλά ότι έχετε μια αίσθηση του ίδιου σας του εαυτού. Δηλαδή, την επίγνωση ότι είστε μια ανεξάρτητη κοινωνική οντότητα την οποία προσπαθείτε να παρουσιάσετε στους άλλους με τρόπο που είναι επιθυμητός για εσάς.
Εντούτοις, ο άνθρωπος δεν έρχεται στον κόσμο με την επίγνωση ότι υπάρχει ανεξάρτητα από τους άλλους ανθρώπους και τον υπόλοιπο κόσμο. Τα πολύ μικρά βρέφη στερούνται τη συνείδηση του εαυτού τους ως «άτομα», με αποτέλεσμα να μην μπορούν να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη ή στις φωτογραφίες. Η αυτογνωσία ή αυτεπίγνωση, δηλαδή η γνώση του εαυτού, αρχίζει να κάνει την εμφάνισή της περίπου στην ηλικία των 12 μηνών. Η ύπαρξη αυτής της ικανότητας έγινε γνωστή μέσω μιας πειραματικής τεχνικής, κατά την οποία οι μητέρες τοποθετούσαν τα βρέφη τους μπροστά από έναν καθρέφτη, έχοντας τη μύτη τους βαμμένη με ρουζ κόκκινου χρώματος. Εάν τα βρέφη προσπαθούσαν να αφαιρέσουν το κόκκινο σημάδι ή άγγιζαν τη μύτη τους, αυτό ήταν μια ένδειξη ότι υφίστανται κάποια γνώση των σωματικών τους χαρακτηριστικών και η οποία συνιστά το πρώτο βήμα για την ανάπτυξη της έννοιας του εαυτού. Δηλαδή, ότι είναι μια ανεξάρτητη από τους άλλους ανθρώπους οντότητα.
Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί ότι, αν και ορισμένα βρέφη γύρω στην ηλικία των 12 μηνών, δείχνουν να ξαφνιάζονται από την παρουσία του κόκκινου χρώματος στη μύτη τους, τα περισσότερα αντιδρούν αρκετά αργότερα. Πράγματι, στην ηλικία των 15 με 24 μηνών τα βρέφη συνειδητοποιούν ότι η αντανάκλαση στον καθρέφτη είναι δική τους και είτε προσπαθούν να αφαιρέσουν το κόκκινο σημάδι από τη μύτη τους είτε το δείχνουν. Αυτό σημαίνει ότι κάνουν ένα μεγάλο βήμα προς την αυτογνωσία, με την εν λόγω συμπεριφορά να αποτελεί μια σαφή ένδειξη ανάπτυξης της γνώσης του εαυτού, καθώς και ένα σημαντικό γνωστικό ορόσημο. Συνεπώς, πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία τα βρέφη αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι αποτελούν ανεξάρτητα άτομα και ότι οι άλλοι άνθρωποι μπορούν να έχουν επιθυμίες και συναισθήματα διαφορετικά από τα δικά τους.
Επιπλέον, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, μόλις τα βρέφη φτάσουν σε αυτό το επίπεδο αυτογνωσίας, αναδύονται συναισθήματα όπως είναι η ενοχή, η αμηχανία, η ντροπή, η ζήλεια, η υπερηφάνεια, η ενσυναίσθηση και η συμπόνια. Για παράδειγμα, όταν τα βρέφη πραγματοποιούν ενέργειες που αποσκοπούν στο να κερδίσουν την αποδοχή των άλλων, τότε νιώθουν περήφανα για τον εαυτό τους. Αντίθετα, όταν αποτυγχάνουν στην παρουσία των άλλων, τότε εμφανίζεται το συναίσθημα της αμηχανίας ή της ντροπής. Τέλος, τα βρέφη ενδέχεται να νιώσουν ενοχές όταν παραβαίνουν κάποιον κανόνα και να προσπαθήσουν στη συνέχεια να επανορθώσουν ως αποτέλεσμα παρακίνησής τους.
Παράλληλα, αναπτύσσονται ικανότητες όπως είναι η γλωσσική ικανότητα. Ειδικότερα, πολλά παιδιά και για όσο διάστημα διανύουν το δεύτερο έτος της ζωής τους αρχίζουν να χρησιμοποιούν λέξεις όπως «εγώ» και «δικό μου», προκειμένου να αναφερθούν στον ίδιο τους τον εαυτό.
Επίδραση στην ανάπτυξη της έννοιας του εαυτού έχει και το πολιτισμικό πλαίσιο των παιδιών. Για παράδειγμα σε ένα περιβάλλον όπου ενισχύονται ο αποχωρισμός και η αυτονομία, τα παιδιά αρχίζουν να εμφανίζουν ενδείξεις αυτεπίγνωσης σε πολύ μικρότερη ηλικία, σε σχέση με άλλα παιδιά των οποίων οι γονεϊκές πρακτικές εστιάζουν κυρίως στη σωματική επαφή και στη ζεστασιά. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα την αργοπορημένη ανάπτυξη της αυτογνωσίας ή αυτεπίγνωσης, δηλαδή την ανάπτυξη της γνώσης του εαυτού.
Ανακεφαλαιώνοντας, τα βρέφη ηλικίας 15 με 24 μηνών έχουν αποκτήσει επίγνωση των σωματικών τους χαρακτηριστικών και ικανοτήτων, ενώ μπορούν να κατανοούν ότι η εξωτερική τους εμφάνιση διατηρείται αμετάβλητη διαχρονικά. Επίσης, σημαντικός παράγοντας στην ανάπτυξη της έννοιας του εαυτού καταδεικνύεται το πολιτισμικό πλαίσιο, μέσω του οποίου η αυτογνωσία ή αυτεπίγνωση δύναται να επιτευχθεί σε πολύ μικρότερη ηλικία.
Βιβλιογραφία
- Arduini – Van Hoose, N. (2021). Child psychology. Pressbooks. Retrieved September 1, 2024 from Courses. Lumen Learning. Available at: https://courses.lumenlearning.com/child/
- Feldman, S. R. (2019). Αναπτυξιακή ψυχολογία: Δια βίου προσέγγιση. Gutenberg.
- Jakobsen, K. V., & Fischer, P. (2023). Child and adolescent development: A topical approach. Pressbooks. Retrieved September 1, 2024 from Pressbooks. Available at: https://pressbooks.lib.jmu.edu/topicalchilddev/chapter/development-of-self/
- Lewis, M., & Brooks – Gunn, J. (1979). Social cognition and the acquisition of self. Plenum Press. Retrieved September 1, 2024 from Parentingcounts. Available at: https://www.parentingcounts.org/baby-begins-to-develop-self-awareness-15-24-months/
- Rochat, P. (2003). Five levels of self – awareness as they unfold early in life. Consciousness and Cognition, 12, 717 – 731. Doi: 10.1016/S1053-8100(03)00081-3.
Αρχισυνταξία και επιμέλεια άρθρου: Πατσαρούχα Παρή
