Πώς κάποιοι άνθρωποι επιχειρούν να αλλάξουν συμπεριφορές και άλλοι αποφασίζουν να μην το κάνουν;
Το συγκεκριμένο ερώτημα απασχολεί συχνά τους ερευνητές και οδήγησε στη γέννηση διαφόρων θεωρητικών μοντέλων για την επεξήγηση και ερμηνεία του. Ένα από τα μοντέλα, που στοχεύουν να δώσουν μία απάντηση στην παραπάνω ερώτηση, είναι το διαθεωρητικό μοντέλο ή διαφορετικά το μοντέλο σταδίων αλλαγής των Prochaska & DiClemente (1984). Βάσει του μοντέλου, υποστηρίζεται πως τα άτομα για να αλλάξουν μία συνήθεια και να απαλλαγούν από αυτή περνούν από έξι στάδια.
1ο στάδιο: Προσυλλογισμός
Η έναρξη του πρώτου σταδίου συμβαίνει πριν το άτομο αποφασίσει συνειδητά να αλλάξει συμπεριφορικές συνήθειες. Αφορά κυρίως τις πληροφορίες που συλλέγει από τον περίγυρό του σχετικά με τη συμπεριφορά του (π.χ. το κάπνισμα σκοτώνει), ενώ η/ο ίδια/ίδιος είτε έχει άγνοια επί του θέματος και των συνεπειών του ή απλώς εθελοτυφλεί. Επομένως, στο πρώτο στάδιο δεν υπάρχει δράση.
2ο στάδιο: Συλλογισμός
Το άτομο αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι η συμπεριφορά του είναι προβληματική/επικίνδυνη/βλαβερή και σκέφτεται την πιθανότητα να διακόψει τη συγκεκριμένη συνήθεια. Μία στρατηγική που βοηθά πολύ στο δεύτερο στάδιο είναι το «ζύγισμα» των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων της συμπεριφοράς. Αν τα κατά είναι περισσότερα από τα υπέρ, τότε θα επέλθει η πρόθεση για αλλαγή. Άλλη μέθοδος που χρησιμοποιείται, αλλά δε βασίζεται στη λογική, είναι η αύξηση της συναισθηματικής διέγερσης (π.χ. το να διαβάσει μία ιστορία ενός καπνιστή που πάσχει πλέον από καρκίνο).
3ο στάδιο: Προετοιμασία
Έχει ήδη αποφασιστεί η προσπάθεια αλλαγής και το άτομο φτιάχνει ένα σχέδιο για το πώς θα κατορθώσει να διακόψει τις συνήθειές του. Εδώ, οφείλει να ενημερώσει τους οικείους του για την πρόθεσή του, ώστε να τον βοηθήσουν να κινητοποιηθεί και να παραμείνει σταθερή/σταθερός στην απόφασή του. Στο σημείο αυτό ξεκινά η δράση.
4ο στάδιο: Δράση
Το σχέδιο του ατόμου μπαίνει σε εφαρμογή και έμπρακτα πια τροποποιεί τη συμπεριφορά του. Στο τέταρτο στάδιο είναι σημαντικό, για να επιτύχει η αλλαγή του τρόπου ζωής, να ζει σε ένα υποστηρικτικό περιβάλλον και να δέχεται θετική ανατροφοδότηση για τη νέα του κατάσταση και αρνητική για την παλαιότερη. Καθοριστικός παράγοντας είναι επίσης το πόσο δεσμεύεται το άτομο ως προς το πλάνο που έχει καθορίσει να ακολουθήσει. Είναι πιθανό να διαρκέσει από μερικές εβδομάδες έως κάποια χρόνια.
5ο στάδιο: Διατήρηση
Οι νέες μαθημένες πρακτικές είναι πλέον αυτοματοποιημένες και το άτομο εξακολουθεί να προσπαθεί να αποφεύγει τον πειρασμό για επιστροφή στις παλαιότερες συμπεριφορές. Όπως και στο προηγούμενο στάδιο, οι ανταμοιβές και οι τιμωρίες είναι βασικές για την εδραίωση των αλλαγών.
6ο στάδιο: Τερματισμός
Υπάρχει μία αίσθηση σιγουριάς από το άτομο πως δε θα «κυλήσει» ξανά στον πρότερο τρόπο ζωής, δίχως να μπαίνει στη διαδικασία του πειρασμού για επιστροφή στις κακές συνήθειες. Επομένως, δεν τίθεται πλέον θέμα υποτροπής. Στην πραγματικότητα, το άτομο ίσως να μη φτάσει ποτέ σε αυτό το στάδιο αλλά να παραμείνει στο στάδιο διατήρησης, όπου ενυπάρχει η πιθανότητα να ενδώσει κάποια στιγμή στον πειρασμό.
Το μοντέλο σταδίων αλλαγής χρησιμοποιείται κυρίως σε θέματα υγείας και τη διακοπή ανθυγιεινών συμπεριφορών. Ως εκ τούτου, βρίσκει εφαρμογή κυρίως σε περιπτώσεις θεραπείας απόκατάχρηση ουσιών, διακοπής καπνίσματος, ελέγχου βάρους κλπ. Στόχος του είναι η εγκατάσταση νέων και υγιών συμπεριφορών στο άτομο, ενώ βοηθά και στον αποτελεσματικότερο σχεδιασμό θεραπείας και προγραμμάτων πρόληψης. Εντούτοις, δε δύναται να περιγράψει το πλήθος των διαφορετικών ατομικών προσεγγίσεων και πεποιθήσεων που υπάρχουν γύρω από τις έννοιες «υγεία» και «ασθένεια», καθώς κάθε άνθρωπος δίνει μία άλλη ερμηνεία στους παραπάνω όρους και συνεπώς βάσει αυτών των ερμηνειών αποφασίζει να τροποποιήσει τις συνήθειές του ή όχι. Επιπλέον, δεν αναφέρεται σε κάποια υποτροπή και παλινδρόμηση σε προηγούμενο στάδιο αλλαγής συμπεριφοράς, πράγμα το οποίο είναι πιο πιθανό να συμβεί από το να ακολουθηθεί κατά γράμμα το κάθε στάδιο.
Βιβλιογραφία:
DiMatteo, M. R, & Martin, L.R. (2012). Εισαγωγή στη ψυχολογία της υγείας. Πεδίο.
Freeman, A., & Dolan, M. (2001). Revisiting Prochaska and DiClemente’s stages of change theory: An expansion and specification to aid in treatment planning and outcome evaluation. Cognitive and Behavioral Practice, 8(3), 224-234. https://doi.org/10.1016/S1077-7229(01)80057-2
Littel, J. H., & Girvin, H. (2002). Stages of change: A critique. Behavior Modification, 26(2), 223-273. https://doi.org/10.1177/0145445502026002006
