Τι είναι η ενδοοικογενειακή βία και ποιες είναι οι επιπτώσεις που επιφέρει σε κάθε ηλικιακό στάδιο της ζωής του παιδιού;
Ως ενδοοικογενειακή βία, σύμφωνα με τον ορισμό της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας νοείται η κάθε μορφή βίας που ασκείται σε ενήλικες ή ανήλικους από άλλα μέλη της οικογένειάς τους καθώς και η βία των τωρινών ή προηγούμενων συντρόφων ή συζύγων, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε οποιαδήποτε μορφή κακοποίησης (σωματική, λεκτική, ψυχολογική). Περιλαμβάνει τόσο λεκτικές όσο και συμπεριφορικές πράξεις βίας (περιορισμός ελευθερίας, οικονομική εκμετάλλευση, εξαναγκασμός, σεξουαλική κακοποίηση) που προκαλούν πόνο και έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην σωματική και ψυχολογική υγεία του ατόμου. Η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί απειλή για τα ανθρώπινα δικαιώματα και σύμφωνα με την Διαμαντοπούλου (2000), μάλιστα, θεωρείται καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Μορφές Ενδοοικογενειακής Βίας
Η ενδοοικογενειακή βία, σε όποιο άτομο της οικογένειας κι αν ασκείται (ενήλικο ή ανήλικο), μπορεί να εκδηλωθεί με τις παρακάτω μορφές:
Η σωματική βία περιλαμβάνει χτυπήματα, κατάγματα, καψίματα και παραβιάζει τη σωματική ακεραιότητα του ατόμου. Μπορεί να είναι ένα χαστούκι στο πρόσωπο ή μία πράξη που μπορεί να προκαλέσει σοβαρή σωματική βλάβη στο άτομο, η οποία καταλήγει ακόμα και σε ανθρωποκτονία εκ προθέσεως (Spinellis, 1997).
Η λεκτική βία, συνδέεται άμεσα με την ψυχολογική βία και περιλαμβάνει φωνές, υβριστικά σχόλια, απειλές έως και λεκτική τρομοκράτηση του θύματος (Spinellis, 1997). Η λεκτική βία συνδέεται με την ψυχολογική, διότι η ψυχολογική βία ασκείται μέσω του λόγου. Φωνές, προσβολές, εξευτελισμός, υβριστικά σχόλια, είναι τα μέσα που χρησιμοποιούν οι θύτες και προκαλούν στο θύμα συναισθήματα φόβου, άγχους, στενοχώριας, τρόμου. Η λεκτική βία δρα μιμητικά στα παιδιά, τα οποία μιμούνται ό,τι ακούνε από τους γονείς τόσο στο σχολείο όσο και σε άλλα πλαίσια.
Άλλες μορφές ενδοοικογενειακής βίας, είναι η σεξουαλική βία (βίαιη επιβολή σεξουαλικών πράξεων αντίθετα στην επιθυμία του θύματος), η κοινωνική απομόνωση (απαγόρευση οποιασδήποτε σχέσης με συγγενείς ή φίλους), η οικονομική βία-οικονομική εκμετάλλευση του θύματος (Walker, 1989) και η παραμέληση.
Η παραμέληση είναι η αποτυχία ενός γονέα ή του φροντιστή να προσφέρει στο παιδί την φροντίδα που χρειάζεται, η οποία είναι σημαντική για την ανάπτυξη του παιδιού και την ομαλή μετάβασή του στο επόμενο αναπτυξιακό στάδιο (Σύνδεσμος για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Βίας στην Οικογένεια, 1997). Η παραμέληση, μπορεί να αναφέρεται στην αποτυχία του φροντιστή να ανταποκριθεί τόσο στις βασικές ανάγκες του παιδιού (φαγητό, νερό, ένδυση) όσο και στις δευτερεύουσες ανάγκες (συναισθηματική εγγύτητα, ασφάλεια, τρυφερότητα), (Σύνδεσμος για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Βίας στην Οικογένεια, 1997).
Επιπτώσεις της Ενδοοικογενειακής Βίας στα Παιδιά
Το 1999, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δήλωσε ότι η βία αποτελεί σοβαρή απειλή που θέτει σε κίνδυνο την υγεία των παιδιών. Αφού υπολόγισε ότι 40.000.000 παιδιά σε όλο τον κόσμο πέφτουν θύματα βίας κάθε χρόνο με μεγάλες διακυμάνσεις κατά φύλο, συμπεριέλαβε την βία στα προβλήματα δημόσιας υγείας (2000).
Στην Ελλάδα, τέτοια φαινόμενα βίαιης συμπεριφοράς βασανίζουν τουλάχιστον μία στις τρεις οικογένειες ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου των μελών της ή οικονομικής κατάστασης. Το παιδί ως μάρτυρας περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας παρακολουθεί από απόσταση και έχει την δυνατότητα να δει και να ακούσει ό,τι συμβαίνει στην οικογένεια, φαινόμενο γνωστό ως «Σύνδρομο του αμέτοχου θεατή» (Σύνδεσμος για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Βίας στην Οικογένεια, 1997). Ένας σημαντικός αριθμός μελετών απέδειξαν ότι η ενδοοικογενειακή βία επιφέρει σοβαρές και μακροχρόνιες επιπτώσεις στα παιδιά στη σωματική, νοητική, ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και στην κοινωνική προσαρμογή του.
Σε πρόσφατες έρευνες εξετάστηκαν οι επιπτώσεις της κακοποιητικής συμπεριφοράς στη νευροφυσιολογία του εγκεφάλου κατά τα πρώτα 3 χρόνια της ζωής του παιδιού. Κατέδειξαν ότι οι εμπειρίες κακοποίησης και έντονου στρες προκαλούν την καταστροφή εκατομμύρια νευρώνων και συνάψεων του εγκεφάλου, καταστροφή η οποία επιδρά αρνητικά στην σύνθετη σκέψη, την συμπεριφορά, την μνήμη, ενώ παράλληλα απορρυθμίζει την λειτουργία του εγκεφάλου, περιορίζει την ικανότητα του παιδιού για αλληλεπίδραση με τους άλλους και συμβάλλει στην ανάπτυξη διαταραχών της διάθεσης. Σε παιδιά προσχολικής ηλικίας, επίσης, η έλλειψη σταθερού δεσμού με τον φροντιστή έχει βρεθεί ότι προκαλεί συναισθηματικές διαταραχές και ατροφία συγκεκριμένων τμημάτων του εγκεφάλου (Arnow, 2004).
Οι συνέπειες της ενδοοικογενειακής βίας στον ψυχισμό των παιδιών τα οποία την βιώνουν είτε ως μάρτυρες περιστατικών βίαιης συμπεριφοράς είτε ως άμεσοι αποδέκτες ποικίλλουν, επηρεάζουν την ομαλή ανάπτυξή τους και δημιουργούν ένα ισχυρό τραύμα που έχει αντίκτυπο σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους.
Επιπτώσεις στην Βρεφική Ηλικία
Αρχικά, με την εκδήλωση βίας στο οικογενειακό περιβάλλον κατά την βρεφική ηλικία του παιδιού και την έλλειψη παροχής φροντίδας σε ένα ήρεμο περιβάλλον, το βρέφος αδυνατεί να αναπτύξει το αίσθημα της ασφάλειας. Οι γονείς απορροφημένοι στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν ενδεχομένως να μην ανταποκρίνονται άμεσα στις βασικές ανάγκες του βρέφους (παραμέληση), κατάσταση η οποία δημιουργεί έντονη δυσφορία και άγχος, συναισθηματική αστάθεια του βρέφους, δυσκολίες στη διατροφή και τον ύπνο και δυσκολία να εμπιστευτεί τους άλλους (Σύνδεσμος για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Βίας στην Οικογένεια, 1997). Συνεχείς εντάσεις και βία προκαλούν το έντονο κλάμα του βρέφους, σωματικά συμπτώματα (πόνος στην κοιλιά, ασθένειες), φόβο και διστακτικότητα κατά την εξερεύνηση του περιβάλλοντος, τα οποία με την σειρά τους επιδρούν αρνητικά στην ανάπτυξη του συναισθηματικού δεσμού μητέρας-βρέφους (Καλλονάκη 2000, Cannell & Holick 2016).
Επιπτώσεις στην Προσχολική Ηλικία
Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας που είναι είτε μάρτυρες είτε άμεσοι αποδέκτες βίας στην οικογένεια βιώνουν και αυτά άγχος, φόβο και ανησυχία. Συνήθως εμφανίζουν σωματικά συμπτώματα όπως πονοκέφαλο, πόνο στην κοιλιά, δυσκολία στην διατροφή και τον ύπνο. Πιθανή είναι και η εμφάνιση επιθετικής συμπεριφοράς ακόμα και στο παιχνίδι τους ή είναι πιθανό να γίνουν παθητικά και να κλειστούν στον εαυτό τους. Λόγω του εγωκεντρισμού στην προσχολική ηλικία (Craig & Baucum, 2007) δημιουργούνται αισθήματα ενοχής στα παιδιά για τα περιστατικά που συμβαίνουν στο σπίτι καθώς πολλές φορές θεωρούν υπαίτιο τον εαυτό τους γι’ αυτά τα περιστατικά βίας. Παρατηρείται επιπλέον, επιστροφή των παιδιών σε συμπεριφορές προηγούμενων αναπτυξιακών σταδίων/παλινδρόμηση (νυχτερινή ενούρηση, πιπίλισμα δακτύλου, κτλ. (Ινστιτούτο Υγείας Παιδιού, 1998).
Επιπτώσεις στην Σχολική Ηλικία
Σοβαρές καθίστανται οι επιπτώσεις της ενδοοικογενειακής βίας και στην σχολική ηλικία. Συναισθήματα όπως άγχος, φόβος, θυμός, ανησυχία και ανασφάλεια παρατηρούνται και σε αυτό το αναπτυξιακό στάδιο τα οποία συνοδεύονται από προβλήματα στην σχολική επίδοση, δυσκολία συγκέντρωσης, δυσκολία στη μνήμη, κοινωνική απομόνωση. Τα παιδιά μιμούνται την βίαιη συμπεριφορά (Craig & Baucum, 2007) και πολλές φορές θεωρούν την βία μέσο επίλυσης προβλημάτων με αποτέλεσμα να την χρησιμοποιούν και να γίνονται επιθετικά προς τους άλλους, πράγμα το οποίο παρακωλύει την δημιουργία θετικών διαπροσωπικών σχέσεων (Σύνδεσμος για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Βίας στην Οικογένεια, 1997).
Επιπτώσεις στην Εφηβεία
Το φαινόμενο της βίας στο πλαίσιο της οικογένειας έχει σοβαρές επιπτώσεις και στην εφηβεία, καθώς τα προβλήματα που εμφανίζουν τα παιδιά μπορεί να εξακολουθήσουν να υπάρχουν και στην ενήλικη ζωή. Η έρευνα των Fergusson, Boden, Horwood (2008) κατέδειξε ότι οι έφηβοι που αντιμετωπίζουν βία στο πλαίσιο της οικογένειας, εμφανίζουν αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά, ενδέχεται να προβούν σε χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, πρόωρη σεξουαλική δραστηριότητα, ακόμα και σε απόπειρες αυτοκτονίας ή αυτοκτονικό ιδεασμό. Διακατέχονται, επιπροσθέτως, από συναισθήματα άγχους, κατάθλιψης και επιθετικότητας προς τους άλλους και συνήθως έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και χαμηλή αυτό-εικόνα καθώς νιώθουν ότι δεν αξίζουν την αγάπη και την φροντίδα των γονιών τους (Σύνδεσμος για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Βίας στην Οικογένεια, 1997). Καθώς οι έφηβοι έχουν πρότυπο την βία ως μέσο επίλυσης συγκρούσεων, μέσω της μίμησης, την χρησιμοποιούν και οι ίδιοι για να λύσουν τα προβλήματά τους. Έχοντας, επίσης την πεποίθηση ότι το θύμα είναι υπαίτιο γι’ αυτά που του συμβαίνουν πιθανόν να προβούν και οι ίδιοι στην άσκηση βίας προς τα μέλη της οικογένειάς τους (Σύνδεσμος για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Βίας στην Οικογένεια, 1997). Η κακοποίηση του παιδιού από κάποιο μέλος της οικογένειάς του δυσκολεύει το παιδί στο να εμπιστευτεί τους άλλους, να συνάψει και να διατηρήσει υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις.
Η βία στην οικογένεια επιφέρει σημαντικές επιπτώσεις και στην νοημοσύνη των παιδιών (χαμηλό γενικό νοητικό πηλίκο, νοητική υστέρηση, καθυστερημένη ή διαταραγμένη ομιλία, κτλ.).
Οι επιπτώσεις της ενδοοικογενειακής βίας μπορεί να προκαλέσουν σοβαρές διαταραχές στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού και πολλές φορές είναι μακροχρόνιες, καθώς το παιδί μπορεί να διαμορφωθεί σε έναν ενήλικα με σοβαρά προβλήματα ψυχοπαθολογίας.
- Η έρευνα του Belteczki (2016), απέδειξε ότι η παιδική κακοποίηση συνδέεται με την εμφάνιση διπολικής διαταραχής.
- Τα ευρήματα της έρευνας των Grilo & Masheb (2001) έδειξαν ότι το 83% των ασθενών με διαταραχές διατροφής ανέφεραν κάποια μορφή παιδικής κακοποίησης.
- Σε άλλη έρευνα βρέθηκε ότι το 82% των ασθενών με κάποια μορφή παιδικής κακοποίησης πληρούσαν τα κριτήρια για τουλάχιστον μία διαταραχή προσωπικότητας (Thompson et al. 1996, Simpson & Miller 2002, Rodrigues et al. 2016). Η βίαιη και κακοποιητική συμπεριφορά αναιρεί την ενότητα της οικογένειας και εμποδίζει την ομαλή αλληλεπίδραση των μελών της (Ζαραφωνίτου 1995).
Η ενδοοικογενειακή βία επομένως, περιορίζει την ελευθερία, προκαλεί αισθήματα φόβου και δημιουργεί σοβαρά ψυχικά τραύματα σε όλα τα μέλη της και ιδιαίτερα στα παιδιά, εμποδίζει την ομαλή ανάπτυξή τους και την διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Η πρώιμη παρέμβαση μπορεί να αποτελέσει αρωγό και να εμποδίσει την μετάβαση των δυσκολιών του παιδιού και στην ενήλικη ζωή. Αποτελεί υποχρέωση κάθε πολίτη να διαφυλάττει την προστασία όλων των μελών της κοινωνίας και να διεκδικεί ένα ασφαλές περιβάλλον που ευνοεί την ομαλή ανάπτυξη των παιδιών και είναι απαλλαγμένο από κάθε μορφής βία.
Βιβλιογραφικές Αναφορές:
Αγάθωνος- Γεωργοπούλου, Ε. (2004). Κακοποίηση- παραμέληση του παιδιού και παραβατικότητα: Συγκοινωνούντα δοχεία: Ψυχολογία, 11 (2), 141-161.
Arnow, B. A. (2004). Relationships between childhood maltreatment, adult health and psychiatric outcomes, and medical utilization. Clin Psychiatry, 65 (12), 10-5.
Belteczki, Z. (2016). The role of the childhood maltreatment in bipolar affective disorder. Psychiatr Hung, 31(1), 40-51.
Cannell, J.J. & Holick, M.F. (2016). Multiple unexplained fractures in infants and child physical abuse. J Steroid Biochem. Ανακτήθηκε 30 Δεκεμβρίου 2016 από το Διαδίκτυο: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0960076016302485.
Craig, G. J. & Baucum, D. (2007). Η Ανάπτυξη του ανθρώπου. Π. Βορριά (Επιμ.).: Παπαζήσης.
Diamantopoulou A. (2000). Violence Against Women: Zero Tolerance, Closing of the European Campaign. Centro de Congressos de Lisboa.
Fergusson, D. M., Boden, J. M., Horwood, L. J. (2008). Exposure to childhood sexual and physical abuse and adjustment in early adulthood. Child Abuse Neglect, 32(6), 607-19.
Grilo, C. M., Masheb, R. M., Wilson, G. T. (2001). A comparison of different methods for assessing the features of eating disorders in patients with binge eating disorder. J Consult Clin. Psychol. 69: 317– 322.
Ζαραφωνίτου, Χ. (1995) Εμπειρική εγκληματολογία. Έκδοση Νομικής βιβλιοθήκης.
Ινστιτούτο Υγείας Παιδιού. (1998) Οδηγός για την αναγνώριση και αντιμετώπιση της κακοποίησης και παραμέλησης του παιδιού. Αθήνα.
Καλλονάκη, Ε. (2000). Ενδοοικογενειακή κακοποίηση των παιδιών, ψυχολογικές διαστάσεις και τρόποι αντιμετώπισης. Έ Έκδοση Πάντειου Πανεπιστήμιου Κοινωνικών & Πολιτικών Επιστημών.
Rodrigues, J., Anderson, L., Nagata,J.Y., Rigo, L., Cericato, G.O., Franco, A., Simpson, T.L.,& Miller, W.R. (2002) Concomitance between childhood sexual and physical abuse and substance use problems. A review. Clin Psychol Rev, 22(1), 27-77.
Spinellis, C. D. (1997). Crime in Greece in Perspective. Sakkoulas.
Σύνδεσμος για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Βίας στην Οικογένεια. Πρόγραμμα Επιμόρφωσης Εθελοντών/Εθελοντριών για το Κέντρο Άμεσης Βοήθειας. (1997). Λευκωσία. Κύπρος.
Walker, L. (1989). Η κακοποιημένη γυναίκα. Ελληνικά Γράμματα.
Η εικόνα ανακτήθηκε από www.istockphoto.com
