Δεν είμαι αρκετά καλή. Είμαι άχρηστος. Δεν ανήκω πουθενά. Οι άνθρωποι πάντα με εγκαταλείπουν. Δεν μπορώ να μείνω μόνη.
Η Θεραπεία Σχημάτων αναπτύχθηκε από τον Young (1990) αρχικά για τη βοήθεια θεραπευόμενων με διαταραχές προσωπικότητας και στη συνέχεια επεκτάθηκε για ένα πλήθος ψυχολογικών δυσκολιών με κοινό χαρακτηριστικό τη χρονιότητα (π.χ. χρόνιο άγχος). Πρόκειται για μια συνδυαστική προσέγγιση καθώς προέρχεται από την γνωστική-συμπεριφορική θεραπεία, ωστόσο αντλεί και ενσωματώνει στοιχεία από θεραπευτικές προσεγγίσεις εστιασμένες στο συναίσθημα: Θεραπεία Gestalt, ψυχοδυναμικά μοντέλα όπως είναι η θεωρία των αντικειμενοτρόπων σχέσεων και η θεωρία του δεσμού. Αποτελεί ένα εξαιρετικά ανθρώπινο και γοητευτικό θεραπευτικό μοντέλο λόγω της καθολικότητας των σχημάτων: Όλοι έχουμε σχήματα και είναι οικεία τόσο στους θεραπευόμενους όσο και στους θεραπευτές.
Οι βασικές έννοιες της Θεραπείας Σχημάτων είναι η έννοια του σχήματος (Schema), η έννοια των δυσλειτουργικών τρόπων αντιμετώπισης (Coping Styles) και η έννοια των επιπέδων λειτουργίας (Mode).
Τι είναι τα σχήματα;
O Young (1990) υπέθεσε ότι ορισμένα σχήματα -ιδιαιτέρως αυτά που δημιουργούνται στα πρώιμα στάδια της ζωής ως αποτέλεσμα τοξικών εμπειριών της παιδικής ηλικίας- αποτελούν τον πυρήνα των διαταραχών προσωπικότητας, των ήπιων χαρακτηρολογικών προβλημάτων και πολλών χρόνιων ψυχολογικών διαταραχών. Όταν οι πυρηνικές συναισθηματικές ανάγκες (Ασφάλεια, Αυτονομία, Ελευθερία έκφρασης, Αυθορμητισμός, Ρεαλιστικά όρια) δεν καλύπτονται στην παιδική ηλικία με επάρκεια, τότε αναπτύσσονται τα Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα.
Αυτά μπορούν να περιγραφούν ως παγίδες ζωής ή σταθερά μοτίβα αυτοκαταστροφικών σκέψεων και συμπεριφορών που το άτομο επαναλαμβάνει ασυνείδητα κατά τη διάρκεια της ζωής του. Τα σχήματα καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό τον τρόπο με τον οποίο το άτομο σκέφτεται, νιώθει, συμπεριφέρεται και σχετίζεται με τους άλλους. Αυτό σημαίνει ότι συχνά το οδηγούν να αναπαράγει στην ενήλικη ζωή του τις συνθήκες που το έβλαψαν στην παιδική του ηλικία. Αν και σαφώς δυσλειτουργικά, δεν παύουν να είναι μέρος της ταυτότητας του ατόμου, τα νιώθει απολύτως οικεία και «σωστά» – είναι όσα γνώριζε για τον κόσμο όλη του την ζωή. Για αυτό το λόγο η αλλαγή τους μπορεί να είναι δύσκολη – το άτομο ίσως νιώθει ότι αν τα εγκαταλείψει θα χάσει ένα κομμάτι του εαυτού του. Βέβαια, μέσω της θεραπείας θα κατανοήσει ότι άφησε πίσω απλά ένα δυσλειτουργικό του κομμάτι.
Έχουν οριστεί 18 Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα. Ενδεικτικά:
Κάποιο άτομο που οι γονείς του συνεχώς έθεταν υψηλά κριτήρια επίδοσης ή το συνέκριναν με άλλα παιδιά μπορεί να αναπτύξει σχήματα Ανελαστικών Προτύπων και Κατωτερότητας. Κάποιο άτομο που ήταν εντελώς υπερπροστατευμένο μπορεί να αναπτύξει σχήμα Εξάρτησης/Ανικανότητας. Κάποιο άτομο που οι γονείς το κακοποιούσαν ή παραμελούσαν στην παιδική ηλικία μπορεί να αναπτύξει καταστρεπτικά σχήματα: Εγκατάλειψη/Αστάθεια, Καχυποψία/Κακοποίηση, Συναισθηματική Στέρηση και Ελαττωματικότητα/Ντροπή.
Δυσλειτουργικοί τρόποι αντιμετώπισης
Οι άνθρωποι αναπτύσσουν δυσλειτουργικούς τρόπους αντιμετώπισης πολύ νωρίς στη ζωή τους, ώστε να προσαρμοστούν στα σχήματα (που χτίζουν βάσει εξωτερικών ερεθισμάτων) και να μη χρειάζεται να βιώσουν τα ισοπεδωτικά, επώδυνα αισθήματα που τους προκαλούν (διότι δεν έχουν έρθει σε επαφή με ένα λειτουργικό τρόπο διαχείρισης). Αυτοί οι τρόποι αντιμετώπισης είναι συνήθως λειτουργικοί στην παιδική ηλικία και βοηθούν το παιδί (του οποίου οι πυρηνικές συναισθηματικές ανάγκες δεν καλύπτονται) να επιβιώσει. Όμως, στην ενήλικη ζωή όταν οι συνθήκες είναι διαφορετικές, δεν υφίσταται πλέον η απειλή και το άτομο έχει τη δυνατότητα επιλογών, οι τρόποι γίνονται ιδιαίτερα δυσλειτουργικοί και διαιωνίζουν τα σχήματα, καθιστώντας το άτομο παγιδευμένο μέσα σε αυτά (Young, 1990). Οι τρόποι αντιμετώπισης εντάσσονται σε τρεις γενικές κατηγορίες, οι οποίες αντιστοιχούν στις τρεις βασικές αντιδράσεις στο στρες: φυγή, μάχη, πάγωμα.
1. Παράδοση (πάγωμα): Όταν ένα άτομο παραδίνεται σε ένα σχήμα, υποκύπτει σε αυτό και το αποδέχεται ως αληθινό. Χωρίς να το αντιλαμβάνεται, λειτουργεί με τρόπους που το επιβεβαιώνουν. Ως αποτέλεσμα, στην ενήλικη ζωή, ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία, ξαναζεί τα παιδικά βιώματα που δημιούργησαν το σχήμα. Χαρακτηριστικά, μπορεί να επιλέγει συντρόφους που το κακομεταχειρίζονται ακριβώς όπως έκανε ο παραβατικός γονέας του.
2. Αποφυγή (φυγή) : Όταν ένα άτομο χρησιμοποιεί την αποφυγή ως τρόπο αντιμετώπισης, μπλοκάρει οποιαδήποτε σκέψη ή εικόνα μπορεί να ενεργοποιήσει το σχήμα. Προσπαθεί με κάθε τρόπο να αποσπάσει την προσοχή του με σκοπό να μη βιώσει τα δύσκολα συναισθήματα. Μπορεί να πίνει υπερβολικά, να κάνει χρήση ουσιών, να καθαρίζει καταναγκαστικά, να αναζητεί συνεχή διέγερση ή να γίνεται εργασιομανής. Αποφεύγει καταστάσεις που μπορεί να αφυπνίσουν το σχήμα, όπως τις στενές σχέσεις.
3. Υπεραναπλήρωση (μάχη) : Όταν ένα άτομο υπεραναπληρώνει, μάχεται το σχήμα με το να σκέφτεται, να νιώθει και να συμπεριφέρεται σαν να ήταν αληθινό το ακριβώς αντίθετο του σχήματος. Προσπαθεί με κάθε τρόπο να αποδείξει ότι διαφέρει από το παιδί που ήταν όταν απέκτησε το σχήμα.
Παραδείγματα:
Ένας ενήλικας με σχήμα Αποτυχίας μπορεί να παραδοθεί στο σχήμα και νιώθοντας βαθιά ανίκανος, να εκτελεί τα καθήκοντα του με πρόχειρο τρόπο (ώστε να επιβεβαιωθεί αυτό που ήδη πιστεύει για τον εαυτό του). Μπορεί να αποφεύγει οποιαδήποτε εργασιακή πρόκληση ή να γίνεται αναβλητικός- από φόβο μην αντιμετωπίσει την αποτυχία του. Ή μπορεί να υπεραναπληρώνει αυτή την ανεπάρκεια με εργασιομανία και τελειοθηρία.
Ένας ενήλικας με σχήμα Εγκατάλειψης επιλέγει και παραμένει σε σχέσεις με συντρόφους που ξεκάθαρα δεν μπορούν να δεσμευτούν, αναβιώνοντας το παιδικό τραύμα του (παράδοση). Μπορεί να επιλέγει περιστασιακές σχέσεις και να μην έρχεται ποτέ πραγματικά κοντά με κάποιον – από φόβο μην εγκαταλειφθεί (αποφυγή). Μπορεί να ζηλεύει υπερβολικά, να επιτίθεται και να «πνίγει» το σύντροφό του (υπεραναπλήρωση).
Φάσεις της Θεραπείας Σχημάτων
Η θεραπεία σχημάτων έχει δύο φάσεις: τη φάση της αξιολόγησης και εκπαίδευσης και τη φάση της αλλαγής. Στην πρώτη φάση, ο θεραπευτής βοηθά τον θεραπευόμενο να προσδιορίσει τα σχήματά του, να κατανοήσει το πώς δημιουργήθηκαν στην παιδική του ηλικία και να τα συνδέσει με τα προβλήματά του στο παρόν. Στην δεύτερη φάση, ο θεραπευτής χρησιμοποιεί έναν συνδυασμό γνωστικών, βιωματικών, συμπεριφορικών και διαπροσωπικών στρατηγικών για να επουλώσει τα σχήματα και να αντικαταστήσει τους δυσλειτουργικούς τρόπους αντιμετώπισης με υγιέστερες μορφές συμπεριφοράς (Young et al., 2003). Γενικά πρόκειται για μια μέσης ή μεγάλης διάρκειας θεραπευτική παρέμβαση, με συνήθη διάρκεια 1-3 έτη.
Σε ποιους απευθύνεται;
Η θεραπεία σχημάτων είναι κατάλληλη για ένα ευρύ φάσμα ψυχολογικών προβλημάτων με χρόνια διάρκεια: διαταραχές προσωπικότητας, σύνθετη διαταραχή μετατραυματικού στρες, χρόνια κατάθλιψη, χρόνιο γενικευμένο άγχος, προβλήματα ζεύγους. Αξίζει να σημειωθεί η ολοένα αυξανόμενη εμπειρική τεκμηρίωση της ως αποτελεσματική θεραπεία για την οριακή διαταραχή προσωπικότητας (Arntz et al., 2022).
Βιβλιογραφία
- Arntz, A., Jacob, G., Lee, C. W., Wilde, O. M. B., Faßbinder, E., Harper, R., Lavender, A., Lockwood, G., Malogiannis, I. A., Ruths, F., Schweiger, U., Shaw, I. A., Zarbock, G., & Farrell, J. M. (2022). Effectiveness of predominantly group schema therapy and combined individual and group schema therapy for borderline personality disorder. JAMA Psychiatry, 79(4), 287. https://doi.org/10.1001/jamapsychiatry.2022.0010
- Young, J. E. (1990). Cognitive therapy for personality disorders: A schema-focussed approach. Sarasota, FL: Professional Resource Press.
- Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema therapy: A Practitioner’s Guide.
Αρχισυνταξία: Δράνη Φωτεινή – Δέσποινα, Ψυχολόγος BSc, MScc
Επιμέλεια άρθρου: Τυρλή Αικατερίνη
