Θεωρίες Συνωμοσίας: Αλήθεια ή ψέμα;

Όλοι οι άνθρωποι είναι επιρρεπείς σε πεποιθήσεις για τις οποίες υπάρχει μικρή τεκμηρίωση. Είναι επιρρεπείς στο να υποστηρίξουν αυτές τις πεποιθήσεις, παρά να παραθέσουν αντιφάσεις γι’ αυτές, ειδικά όταν το περιεχόμενο αυτών αφορά σημαντικά διακυβεύματα για τα οποία δεν έχουν σαφείς κατανοήσεις (π.χ πανδημία του ιού covid-19 κ.α). Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Ποια είναι τα κίνητρα μας να πιστέψουμε σε θεωρίες συνωμοσίας; Μπορούμε να τις διαψεύσουμε; Αν ναι, με ποιους τρόπους;

• “Ο ιός δεν είναι και τόσο επικίνδυνος. Μέσα ενημέρωσης, πολιτικοί και επιστήμονες υπερβάλλουν και διογκώνουν τον κίνδυνο”.
• “Ο εμβολιασμός είναι επικίνδυνος και επιθετικός και αλλοιώνει το DNA μας. Το μόνο που ενδιαφέρει τη φαρμακοβιομηχανία είναι το κέρδος της”.
• «Έκλεψαν τις εκλογές, είμαι απόλυτα βέβαιη» (Κάθριν Κάλντγουελ-οπαδός Τράμπ-για τις Αμερικανικές Εκλογές).
• “Για τον νέο κορωνοϊό  φταίει το 5G“.
• “O Lee Harvey Oswald συνεργάστηκε με τη CIA για τη δολοφονία του Προέδρου John F. Kennedy.”
• “Η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι ένα πολιτικό κόλπο.”

Τι είναι οι θεωρίες συνωμοσίας;

Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι προσπάθειες να ερμηνευθούν ορισμένα γεγονότα ή καταστάσεις βάσει μυστικού και παρασκηνιακού χειρισμού από ισχυρά άτομα, που επιχειρούν να συγκαλύψουν την επίδρασή τους. Ουσιαστικά αποτελούν αιτιακές θεωρίες, που αποδίδουν συγκεκριμένες πρακτικές σε σκόπιμες και οργανωμένες δραστηριότητες ορισμένων ατόμων ή κοινωνικών ομάδων με εξουσία, οι οποίες σχηματίζουν συνωμοτικούς φορείς, με σκοπό να καταστρέψουν και να εξουσιάσουν μια μερίδα ατόμων ή ακόμη κι ολόκληρη την ανθρωπότητα. Ορισμένες φορές, κάποιες από τις θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να περιέχουν κάποια «ψήγματα» αλήθειας, δηλαδή δεν παρουσιάζουν απαραίτητα την ακριβή αναπαράσταση αυτού που συνέβη, αλλά περιέχουν κάποια στοιχεία αληθοφάνειας.

Οι θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό του σύγχρονου πολιτισμού και πλέον στις μέρες μας, μέσω της ψηφιακής επικοινωνίας στο διαδίκτυο, μπορούν να διαδοθούν με ταχύτατους ρυθμούς. Συγκεκριμένα, αυτό που κάνουν είναι να εκμεταλλεύονται την αμάθεια του κοινού σε ένα συγκεκριμένο ζήτημα, “τραβώντας” την προσοχή τους μακριά από συμπεράσματα που είναι επιστημονικά τεκμηριωμένα και την κατευθύνουν προς εξηγήσεις που περιλαμβάνουν περίπλοκα σχήματα και πλοκές. Οι άνθρωποι γενικά δυσκολεύονται να πιστέψουν ότι τέτοια σημαντικά γεγονότα μπορούν να εξηγηθούν με βάση τη λογική. Πολύ συχνά μιλάμε για θεωρίες συνωμοσίας, όταν αφορούν τις εξελίξεις των γεγονότων που δεν μπορούμε να δεχθούμε, μας επηρεάζουν πολύ κι τις οποίες καλούμαστε να τους δώσουμε μια ερμηνεία ή με κάποιον τρόπο συμφωνούν ή διαφωνούν με πρότερες πεποιθήσεις μας. 

  Γενικά όταν συμβαίνει κάτι “μεγάλο”, όπως ο θάνατος ενός προέδρου μιας χώρας ή μια τρομοκρατική επίθεση σε μια πόλη, οι άνθρωποι αναζητούν απαντήσεις. Πολλοί ψάχνουν εξηγήσεις για τέτοια γεγονότα σε μυστικές ενέργειες ισχυρών και κακόβουλων ομάδων, παρά στην εξήγηση ενός ατυχήματος ή εμφανών δράσεων των επίσημων αναγνωρισμένων φορέων(Karen M. Douglas, Robbie M.Sutton,2015). Οι θεωρίες συνωμοσίας προσφέρουν στον κόσμο πολλές φορές, την απάντηση που θέλει να ακούσει. Εν όψει ενός “μεγάλου” λοιπόν συμβάντος, ικανοποιούν την ανάγκη να έχει μία μεγάλη αιτία, παρά μια συνηθισμένη (π.χ ο θάνατος της Πριγκίπισσας Νταϊάνα ήταν ατύχημα).

Γιατί πιστεύουμε σε θεωρίες συνωμοσίας;

Οι ψυχολογικές ανάγκες των ανθρώπων για συνέπεια και έλεγχο οδηγούν στην προσυπογραφή τέτοιων θεωριών. Πρόκειται για την αντισταθμιστική λειτουργία των θεωριών συνωμοσίας, η οποία εντοπίζεται συνήθως σε άτομα κοινωνικά περιθωριοποιημένα, τα οποία έχουν μεγαλύτερη ανάγκη να θεμελιώσουν αισθήματα ασφάλειας και να εξασφαλίσουν τη δική τους κατανόηση για τη πραγματικότητα. Γενικότερα όταν οι άνθρωποι αισθάνονται αδύναμοι ή ευάλωτοι, τείνουν να πιστεύουν τέτοιες θεωρίες και να τις διαδίδουν. Όσο μικρότερη δυνατότητα έχουμε να επιδοθούμε σε αναλυτική σκέψη, όσο χαμηλότερη διανοητική δεκτικότητα μας χαρακτηρίζει κι όσο πιο διαισθητικά σκεφτόμαστε, τόσο πιο πιθανό είναι να επιδοθούμε σε θεωρίες συνωμοσίας.

Οι θεωρίες αυτές «προσφέρουν» ανοχή στην αβεβαιότητα, η ανάγκη για γνωστική πλήρωση οδηγεί στην πίστη θεωριών συνωμοσίας για καταστάσεις που δεν έχουν επίσημη εξήγηση. Ο λόγος που κάνει πολλές φορές τις θεωρίες συνωμοσίας τόσο ελκυστικές είναι ακριβώς το ότι συμβάλλουν στην μείωση της αβεβαιότητας. Επίσης, στηρίζονται στη θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων, για να υποστηρίξουν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας βοηθούν τις ομάδες να αντιμετωπίσουν συμβολικά τα απειλητικά γεγονότα κάνοντας τον αφηρημένο κίνδυνο πιο συγκεκριμένο και εστιάζοντας την ευθύνη σε ένα σύνολο συνωμοτών (Douglas et al. 2019).

Ποια τα κίνητρα πίστης σε θεωρίες συνωμοσίας;

• Επιστημικά: επιθυμία κατανόησης του περιβάλλοντος και υποκειμενική βεβαιότητα.
• Υπαρξιακά: επιθυμία προβλεψιμότητας και αίσθησης ελέγχου.
• Κοινωνικά: αίσθηση του «ανήκειν», διατήρηση θετικής εικόνας για τον εαυτό και την ενδοομάδα.

Ωστόσο δεν έχει αποδειχθεί ότι τα κίνητρα αυτά ικανοποιούνται αποτελεσματικά. Η πίστη σε θεωρίες συνομωσίας είναι για πολλούς ανθρώπους περισσότερο ελκυστική παρά ικανοποιητική.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της συνωμοτικής σκέψης;

• Αντίφαση/Αναίρεση (Contradictary): Οι υποστηρικτές θεωριών συνωμοσίας είναι τόσο φανατικοί στο να διαψεύδουν τις επίσημες απαντήσεις για κάποια γεγονότα, που πολλές αναιρούν/αντιφάσκουν με τις ίδιες τους τις πεποιθήσεις. Δηλαδή μπορεί να προσυπογράφουν δύο θεωρίες συνωμοσίας, όπου θεωρητικά, η ύπαρξη της μίας αναιρεί το περιεχόμενο της άλλης.
• Μείζονα υποψία (Overriding suspicion): Ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό της συνωμοτικής σκέψης είναι η υπερβολική καχυποψία σε οποιαδήποτε εξήγηση, που δεν ταιριάζει με την συγκεκριμένη θεωρία συνωμοσίας. Οι συνωμότες είναι υπέρ του δέοντος επιφυλακτικοί με τα πάντα (κάτι που τους οδηγεί σε ένα ακραίο βαθμό υποψίας των πάντων).
• Δόλια Πρόθεση (Nefarious Intent): Οι θεωρητικοί συνωμοσίας υποστηρίζουν πως οι υποτιθέμενοι συνωμοτικοί φορείς κινούνται πάντα με έναν δόλιο τρόπο, τα κίνητρά τους έχουν πρόθεση να βλάψουν άλλα άτομα ή ομάδες ατόμων.
• Κάτι πρέπει να είναι λάθος (Something Must Be Wrong): Η φανατική πεποίθηση των συνωμοτών ότι η επίσημη εξήγηση για ένα συμβάν είναι ένα ψέμα και η πίστη ότι «κάτι πρέπει να είναι λάθος», δεν γίνεται να είναι η πραγματική αλήθεια.
• Διωγμένο Θύμα (Persecuted Victim): Οι θεωρητικοί συνωμοσίας θεωρούν και παρουσιάζουν τους εαυτούς τους ως θύματα των οργανωμένων δραστηριοτήτων των υποτιθέμενων ισχυρών ατόμων που εξουσιάζουν τον κόσμο.
• Ανοσία σε αποδείξεις (Immune to Evidence): Ακόμα κι όταν υπάρχουν ισχυρά και εμφανώς αληθή στοιχεία που διαψεύδουν μια θεωρία συνωμοσίας, οι θεωρητικοί συνωμοσίας πιστεύουν ότι οι αποδείξεις αυτές είναι μέρος της ίδιας της συνομωσίας. (π.χ εάν ένας επίσημος φορέας -ένα τηλεοπτικό κανάλι- παραθέσει αληθή στοιχεία για ένα γεγονός, που διαψεύδουν ταυτόχρονα την θεωρία συνωμοσίας, οι υποστηρικτές της θα θεωρήσουν ότι το κανάλι αυτό είναι μέρος της συνωμοσίας και υποβοηθά τους συνωμοτικούς φορείς).
• Επανερμηνεία της Τυχαιότητας (Re-interpreting Randomness): Η πεποίθηση ότι «τίποτα δεν συμβαίνει τυχαία».

Τα έξι κοινά χαρακτηριστικά των θεωριών συνωμοσίας σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και την UNESCO:

1. Μια υποτιθέμενη μυστική πλεκτάνη.
2. Μια ομάδα συνωμοτών.
3. «Στοιχεία» που φαίνεται να υποστηρίζουν τη θεωρία συνωμοσίας.
4. Δηλώνουν ψευδώς ότι τίποτε δεν συμβαίνει κατά τύχη και ότι δεν υπάρχουν συμπτώσεις, τίποτε δεν είναι αυτό που φαίνεται και τα πάντα συνδέονται.
5. Χωρίζουν τον κόσμο σε καλούς και κακούς.
6. Καθιστούν αποδιοπομπαίους τράγους ανθρώπους και ομάδες.

Να αγνοήσω ή να διαψεύσω;

Οι θεωρίες συνωμοσίας συχνά έχουν «ανοσία» σε στοιχεία που τις διαψεύδουν. Πολλές φορές η αγνόηση μιας θεωρίας συνωμοσίας από τους επίσημους φορείς επιτρέπει στους οπαδούς της να ερμηνεύσουν αυτή τη “σιωπή” καχύποπτα, ενισχύοντας την υποστήριξή τους σε αυτήν. Από την άλλη, η διάψευση μιας θεωρίας συνωμοσίας ίσως συνεπάγεται με την νομιμοποίησή της. Γι’ αυτό το λόγο είναι προτιμότερο σε τέτοιες περιπτώσεις, να υπάρχει μια συνεργιστική ωφέλεια, δηλαδή αντί να διαψεύδεται μία θεωρία συνωμοσίας να διαψεύδονται πολλές τέτοιες θεωρίες, ώστε παράλληλα να μειώνει την επίδραση νομιμοποίησης που έχει η διάψευση για κάθε μία από αυτές.

Εάν είναι κάποιος βέβαιος ότι έχει εντοπίσει μια θεωρία συνωμοσίας, συνίσταται να αντιδράσει παρά να την αγνοήσει. Να αντιπαραθέσει αληθείς και επιβεβαιωμένες πληροφορίες από έγκυρες πηγές και να μην διαδόσει αυτή τη θεωρία. Η πρόληψη είναι πολλές φορές καλύτερη από την ίδια τη θεραπεία. Αν το κοινό ενημερώνεται προληπτικά πως ίσως παραπλανηθεί, μπορεί να αναπτύξει ευκολότερα ανθεκτικότητα σε μηνύματα συνωμοσίας. Η πρόληψη είναι πολλές φορές καλύτερη από την ίδια τη θεραπεία. Εάν το κοινό ενημερώνεται για τη λανθασμένη συλλογιστική που διακατέχει τις θεωρίες συνωμοσίας, μπορεί να γίνει λιγότερο ευάλωτο σε τέτοιες θεωρίες. (Lewandowsky, S., & Cook, J. 2020).

“The main thing that I learned about conspiracy theory, is that conspiracy theorists believe in a conspiracy because that is more comforting. The truth of the world is that it is actually chaotic. The truth is that it is not The Iluminati, or The Jewish Banking Conspiracy, or the Gray Alien Theory. The truth is far more frightening.– Nobody is in control. The world is rudderless.”                                                                                                                                                           Alan Moore

“Το κύριο πράγμα που έμαθα για τη θεωρία συνωμοσίας, είναι ότι οι θεωρητικοί συνωμοσίας πιστεύουν σε μια συνωμοσία, επειδή αυτό είναι πιο παρήγορο. Η αλήθεια του κόσμου είναι ότι είναι πραγματικά χαοτική. Η αλήθεια είναι ότι δεν είναι οι «Ιλλουμινάτι» ή η «Εβραϊκή Τραπεζική Συνωμοσία» ή η «Γκρίζα Εξωγήινη Θεωρία». Η αλήθεια είναι πολύ πιο τρομακτική.-Κανείς δεν είναι σε έλεγχο. Ο κόσμος είναι χωρίς πηδάλιο.”

                                                                                                                                                         Alan Moore

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• M.A. HOGG, G.M. VAUGMAN (2010) «ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ», εκδόσεις Gutenberg (σελ.151-152).
• Karen M. Douglas, Robbie M. Sutton, Aleksandra Cichocka (2017) « The Psychology of Conspiracy Theories». Διαθέσιμο εδώ.
•  Ευρωπαϊκή Επιτροπή «Πώς εντοπίζονται οι θεωρίες συνωμοσίας». Διαθέσιμο εδώ.
• Ναταλία Πετρίτη (2018) «Αναζητώντας την πηγή της συνωμοσιολογίας: Από την ιδιοτέλεια μέχρι τον ναρκισσισμό». Διαθέσιμο εδώ.
• Karen M. Douglas, Robbie M. Sutton (2015) « Climate change: Why the conspiracy theories are dangerous». Διαθέσιμο εδώ.
• Karen M. Douglas, Joseph E. Uscinski, Robbie M. Sutton, Aleksandra Cichocka, Turkay Nefes, Chee Siang Ang, Farzin Deravi (2019) « Understanding Conspiracy Theories». Διαθέσιμο εδώ.
• Lewandowsky S., & Cook J. (2020).«The Conspiracy Handbook» (Εγχειρίδιο της Συνομωσίας-Μετάφραση). Διαθέσιμο εδώ.