Οποιαδήποτε ομοιότητα με πρόσωπα και καταστάσεις ΔΕΝ είναι εντελώς συμπτωματική.
Η προπαγάνδα ορίζεται ως η συστηματική απόπειρα διάδοσης ιδεών, αντιλήψεων ή απόψεων στον θρησκευτικό, πολιτικό, ιδεολογικό ή άλλο τομέα, που έχει σκοπό να επηρεάσει την κοινή γνώμη και να την διαμορφώσει κατάλληλα, μέσω της μεροληπτικής, στρεβλής ή ελλιπούς μετάδοσης πληροφοριών και της παραπληροφόρησης. Με πιο απλά λόγια, οποιαδήποτε προσπάθεια διαστρέβλωσης της αλήθειας προς όφελος μιας μορφής εξουσίας.
Οι προπαγανδιστές χρησιμοποιούν διάφορα μέσα και τεχνικές για την επίτευξη του στόχου τους. Το κρυφό όπλο της προπαγάνδας όμως είναι η εκμετάλλευση της επιστήμης της ψυχολογίας, ουτοσώστε να κατακτήσουν το ασυνείδητο του θύματος τους. Αυτό το άρθρο, έχει σαν στόχο να θίξει τις τεχνικές και τα “κόλπα” που χρησιμοποιεί η προπαγάνδα, όχι για να χρησιμοποιηθεί σαν εγχειρίδιο μιας φασιστικού τύπου οργάνωσης, αλλά ως ένας οδηγός για να μπορούμε να διακρίνουμε τα σημάδια και να μπορέσουμε να τα αποφύγουμε.
Η Μαζική Ενημέρωση
Ξεκινάμε με ένα από τα πιο βασικά, αν όχι το βασικότερο όπλο της προπαγάνδας, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Αν η προπαγάνδα ήταν σφαίρα, τότε τα ΜΜΕ είναι το πιστόλι που την εκπυρσοκροτεί. Πριν την έλευση του ραδιοφώνου, η προπαγάνδα δυσκολευόταν να διαδοθεί γρήγορα και σε μεγάλα πλήθη. Η διάδοση της τυπογραφίας βοήθησε αρκετά στο να διαδοθούν αρκετές προπαγανδιστικές ιδέες, όμως ο αναλφαβητισμός βρισκόταν ακόμη σε υψηλά επίπεδα. Ο επίδοξος προπαγανδιστής μπορούσε να μεταδώσει τη διαστρεβλωμένη αλήθεια του μόνο μέσω της φωνής του, σε κάποια ομιλία ή από στόμα σε στόμα. Η εφεύρεση του ραδιοφώνου όμως, άλλαξε άρδην το σκηνικό. Τώρα η ομιλία του προπαγανδιστή μπορούσε να μεταδοθεί ταυτόχρονα παντού, σε όλα τα μέλη της κοινωνίας. Το εμπόδιο του αναλφαβητισμού είχε ξεπεραστεί και η προπαγάνδα μπορούσε να φτάσει σε κάθε σπίτι. Δεν είναι τυχαίο που η άνοδος των Ναζί συνέπεσε με την εποχή της ανάπτυξης του ραδιοφώνου.
Γιατί όμως είναι τόσο αποτελεσματικά τα ΜΜΕ; Όσα περισσότερα ΜΜΕ διαθέτει υπό τον έλεγχό του ένας προπαγανδιστής, τόσο το καλύτερο. Όταν το ίδιο μήνυμα διαδίδεται από πολλές πηγές, ο εγκέφαλός μας το αποδέχεται ως αλήθεια, άκριτα. Αφού το λένε όλοι, άρα πρέπει να είναι αλήθεια. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει την τάση να αποδέχεται τη γνώμη της μάζας. Γι αυτό το λόγο για παράδειγμα, τα exit polls στις εκλογές, ανακοινώνονται μετά το κλείσιμο της κάλπης. Η είδηση πως ένα κόμμα προηγείται, επηρεάζει το εκλογικό κοινό, ψηφίζοντας ό,τι ψήφισε η πλειοψηφία. Το ίδιο φαινόμενο μπορεί να παρατηρηθεί και πριν τις εκλογές, με διάφορες στατιστικές έρευνες που δείχνουν πως ένα κόμμα έχει την προτίμηση του μεγαλύτερου μέρους της κοινωνίας.
Ο Ηγέτης – Σωτήρας
Η προπαγάνδα δεν μπορεί να σταθεί για πολύ μόνη της, είναι πολύ απρόσωπη για να κερδίσει το πλήθος. Για να μπορέσει να επιβληθεί, έχει απαραίτητη μια ηγετική φιγούρα. Ένας προπαγανδιστής ηγέτης, εμφανίζεται συνήθως ως μία πατρική φιγούρα, ως ένας σωσίας, που θα έρθει και θα μας απαλλάξει από όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε. Είναι σημαντικό αυτός ο ηγέτης να δείχνει πως είναι κοντά στους πολίτες, αλλά ποτέ ένας με αυτούς. Στο βιβλίο «Η Ψυχολογία των Μαζών», ο Γκισταβ Λε Μπον αναφέρει χαρακτηριστικά, πως ένας αγρότης που κατέβαινε υποψήφιος στις εκλογές, δε θα λάμβανε ποτέ την ψήφο των υπολοίπων αγροτών, διότι τον βλέπουν σαν έναν από αυτούς. Δε διαθέτει κύρος! Έτσι, ένας ηγέτης που διαθέτει κύρος, μεγάλη μόρφωση, έχει κάνει μεγάλα ανδραγαθήματα και χαίρει υποστήριξης από επιφανείς ανθρώπους, έχει μεγαλύτερη επιρροή στα θύματα του. Η εικόνα παίζει τεράστιο ρόλο και πολλές φορές μπορεί να υπερνικήσει τις λέξεις. Γι αυτό και οι προπαγανδιστές, δίνουν μεγάλη σημασία στη γλώσσα του σώματος, για να ενισχύσουν την παραπλάνησή τους.
Άλλωστε, τα λόγια και γενικότερα μια ομιλία δε χρειάζεται να είναι πιστευτή. Για την ακρίβεια δεν χρειάζεται να είναι καν κατανοητή. Ένας προπαγανδιστής χρησιμοποιεί βαρύγδουπες εκφράσεις και δυσνόητους όρους στις ομιλίες του. Ο λόγος γι αυτό είναι πως οι άνθρωποι και ιδίως εκείνοι με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, έχουν την τάση να δέχονται άκριτα πληροφορίες που λαμβάνουν με τη μορφή πολύπλοκης ορολογίας. Επιπροσθέτως, αν μια ομιλία γίνει πραγματοποιηθεί αργά το βράδυ, όταν οι άνθρωποι είναι κουρασμένοι, έχει περισσότερες πιθανότητες να γίνει αποδεκτή απ’ το ακροατήριο. Ο Χίτλερ συνήθιζε να κάνει τις ομιλίες του το βράδυ, όταν λόγο της κούρασης, οι ακροατές του είχαν μειωμένες τις “άμυνες” τους και ήταν πιο δύσκολο γι αυτούς να εφαρμόσουν κριτική σκέψη.
Τέλος, είναι σημαντικό, να υπάρχει μια ομάδα ατόμων, που υποστηρίζει τον προπαγανδιστή. Αυτή η ομάδα βρίσκεται πάντα δίπλα του στις ομιλίες και τον ενθαρρύνει με επευφημίες και χειροκροτήματα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μειώσει τις άμυνες και τις επιφυλάξεις που έχουν άνθρωποι σκεπτικοί και επιφυλακτικοί απέναντι στον προπαγανδιστή. Σύμφωνα με τον Λε Μπον, ο άνθρωπος όταν βρεθεί σε μια μάζα, χάνει την ταυτότητα και την ιδιωτικότητά του, γίνεται ένα με τη μάζα και παρασύρεται από αυτήν. Έτσι, όταν ένας άνθρωπος μέσα σε ένα ακροατήριο, βλέπει άλλους ανθρώπους να συμφωνούν με την προπαγάνδα, τείνουν να συμφωνούν και οι ίδιοι. Κάτι παρόμοιο είχαμε θίξει και στο άρθρο ti-tha-poun-oi-alloi.
Επίκληση στον Φόβο
Ένα από τα σημαντικότερα όπλα στη φαρέτρα των προπαγανδιστών είναι το αρχέγονο συναίσθημα του φόβου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, όταν αισθανθεί ότι βρίσκεται σε κίνδυνο, σταματάει να σκέφτεται λογικά. Αυτή η λειτουργία του εγκεφάλου είναι αυτόματη, ενστικτώδης και μπαίνει σε εφαρμογή είτε o κίνδυνος είναι υπαρκτός (επίθεση από ένα άγριο ζώο) είτε είναι ανύπαρκτος (ένα σκοτεινό δωμάτιο). Ο εγκέφαλος μας δε μπορεί να διακρίνει μεταξύ πραγματικής και μη πραγματικής απειλής, κάτι που οι προπαγανδιστές εκμεταλλεύονται προς όφελος τους.
Η πιο συνήθης τακτική είναι η δημιουργία ενός “εχθρού”, που απειλεί τη χώρα μας, την ασφάλειά μας, ακόμη και τη ζωή μας. Αυτός ο εχθρός μπορεί να είναι εξωτερικός (ένας γειτονικός λαός, μια τρομοκρατική οργάνωση στη Μέση Ανατολή), αλλά μπορεί να είναι και εσωτερικός (πρόσφυγες που απειλούν την οικονομία, τον πολιτισμό και την κοινωνία). Ο προπαγανδιστής θα ρίξει το φταίξιμο στον “εχθρό”, για όλα τα προβλήματα που ταλανίζουν τα θύματά του, μετακυλίοντας έτσι την αγανάκτηση από τον πραγματικό υπαίτιο στον αντίπαλο του προπαγανδιστή.
Η αγανάκτηση δίνει τη θέση της στο μίσος, κάτι που δίνει στον προπαγανδιστή τη δυνατότητα να διώξει από την προπαγάνδα όλες τις εναπομείναντες αμφιβολίες των πολιτών. Πως γίνεται αυτό; Κάνοντας τα θύματα να πιστεύουν πως ο “εχθρός” λέει τα αντίθετα από αυτά που λέει εκείνος. Αυτομάτως, όλος ο αντίλογος, οποιοδήποτε αντεπιχείρημα, μετατρέπεται σε επίθεση εναντίων του προπαγανδιστή και κατ επέκταση εναντίον των θυμάτων του. Με αυτόν τον τρόπο, κάθε μορφή εναντίωσης στην προπαγάνδα είναι σύμπραξη με τον “εχθρό”. Έτσι, οποιαδήποτε αμφιβολία ή σκέψη εναντίωσης στην προπαγάνδα συνοδεύεται με τον φόβο της αποβολής από το κοινωνικό σύνολο.
Συμπέρασμα
Όλοι είμαστε επιρρεπείς στην προπαγάνδα και όλοι μπορούμε να πέσουμε θύματα της. Γι αυτό λοιπόν είναι σημαντικό να είμαστε πάντοτε σε εγρήγορση. Η λύση δεν είναι να ζήσουμε όλη μας τη ζωή μέσα στην καχυποψία και το φόβο της εξαπάτησης. Η λύση είναι η βελτίωση του επιπέδου της μόρφωσής μας, η ανάπτυξη της κριτικής μας σκέψης και η μείωση της επίδρασης του φόβου στις ζωές μας.
“Αυτό που οι φασίστες μισούν πάνω απ’ όλα, είναι η ευφυΐα.”
Miguel de Unamuno
MONEY-KYRLE, R. (1941). THE PSYCHOLOGY OF PROPAGANDA1. British Journal of Medical Psychology, 19(1), 82–94.
https://el.wiktionary.org/wiki/%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%B1%CE%B3%CE%AC%CE%BD%CE%B4%CE%B1