_______________________________________________________________________________
Η ασπίδα προστασίας του μυαλού.
Ο ανθρώπινος νους είναι σχεδιασμένος μοναδικά και διαθέτει δυνατότητες που ενίοτε δεν μπορούμε καν να φανταστούμε. Ένα χαρακτηριστικό και ιδιαιτέρως ενδιαφέρον παράδειγμα, είναι οι ψυχολογικοί μηχανισμοί άμυνας. Οι μηχανισμοί άμυνας μπορούν να οριστούν ως «το σύνολο ενεργειών, ο στόχος των οποίων είναι να ελαττωθεί ή και να ακυρωθεί κάθε μεταβολή ικανή να θέσει σε κίνδυνο την συνοχή και την σταθερότητα του ατόμου ως βιοψυχολογικής μονάδας» (Laplanche & Pontalis,1981). Πιο απλά, οι μηχανισμοί άμυνας είναι στρατηγικές που στοχεύουν στην προστασία του ατόμου από συνθήκες που μπορούν να το διαταράξουν σημαντικά.
Οι μηχανισμοί άμυνας μελετώνται διεξοδικά στην ψυχαναλυτική προσέγγιση (Φρόιντ), όπου θεωρούνται δραστηριότητα του Εγώ (στο δομικό μοντέλο Εγώ, Εκείνο, Υπερεγώ). Καθένας από εμάς τείνει να χρησιμοποιεί το δικό του χαρακτηριστικό σύνολο αμυνών. Οι άμυνες λειτουργούν κατά κανόνα προσαρμοστικά και υπέρ του ατόμου, καθώς το προστατεύουν από έντονα δυσάρεστα συναισθήματα και το βοηθούν να διατηρεί μια θετική εικόνα εαυτού. Όταν όμως χρησιμοποιούνται συνεχώς και άκαμπτα, τότε λειτουργούν δυσπροσαρμοστικά. Επιπλέον, δεν είναι όλες οι άμυνες το ίδιο θεμιτές ή επαρκείς.
Οι άμυνες χωρίζονται σε τέσσερα ιεραρχικά επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο βρίσκονται οι παθολογικές άμυνες. Πρόκειται για άμυνες που επικεντρώνονται στην εξάλειψη της ανάγκης να αντιμετωπίσει το άτομο την πραγματικότητα και συχνά μπορεί να θεωρηθούν παράλογες. Συναντώνται φυσιολογικά στην παιδική ηλικία, αλλά και στις οξείες ψυχώσεις, καθώς και στα όνειρα. Στην κατηγορία αυτή υπάγονται τέσσερις μηχανισμοί άμυνας:
- Παραληρητική προβολή
Το άτομο κατακλύζεται από παραληρητικές ιδέες αναφορικά με την εξωτερική πραγματικότητα. Συνήθως, είναι καταδιωκτικού τύπου, ότι δηλαδή κάποιος το κυνηγά συνεχώς ή πως όλοι θέλουν να το βλάψουν κ.ο.κ..
- Ακραία προβολή
Το άτομο αρνείται τόσο πολύ να δεχτεί και να βιώσει μία κατάσταση/σκέψη/συναίσθημα/έλλειμα, που φτάνει να θεωρεί πως δεν είναι δική του, αλλά ανήκει σε κάποιο άλλο άτομο ή ομάδα ατόμων.
- Σχάση ή διχοτόμηση
Το άτομο χωρίζει τα (περισσότερα) πράγματα σε απολύτως “καλά” και απολύτως “κακά”. Δεν υπάρχει μέση κατάσταση.
- Άρνηση
Στη γνωστή σε όλους μας άρνηση, το άτομο αρνείται να αναγνωρίσει και να δεχτεί την πραγματικότητα, όταν αυτή είναι πολύ απειλητική, τρομακτική, επώδυνη ή τραυματική. Η άρνηση είναι η πρώτη αντίδραση όλων μας σε μια καταστροφική εμπειρία.
Στο δεύτερο επίπεδο βρίσκονται οι ανώριμες άμυνες. Οι άμυνες αυτές συναντώνται φυσιολογικά στην εφηβεία και επιπλέον, στις διαταραχές προσωπικότητας και στη πολύ βαριάς μορφής κατάθλιψη. Στην ενήλικη ζωή η υπερβολική χρήση τους οδηγεί σε ανώριμη και μη αποδεκτή κοινωνικά συμπεριφορά. Οι άμυνες αυτές είναι έξι:
- Εκδραμάτιση
Το άτομο εκφράζει άμεσα με πράξεις μια ασυνείδητη επιθυμία ή ορμή, χωρίς να κατανοεί συνειδητά το συναίσθημα που το οδήγησε σε αυτή τη συμπεριφορά. Ο σκοπός της είναι η εκτόνωση, ώστε να αποφευχθεί η συνειδητοποίηση του συναισθήματος.
- Εξιδανίκευση
Τα μικρά παιδιά θεωρούν πως το άτομο που τα φροντίζει είναι παντοδύναμο, μπορεί να κάνει τα πάντα και να τα προφυλάξει από όλους τους κινδύνους. Επίσης, οι έφηβοι εξιδανικεύουν πάντα τα πρότυπά τους. Στην ενήλικη ζωή, τείνουμε να εξιδανικεύουμε όσους αγαπάμε πολύ. Όλα αυτά συμβαίνουν προκειμένου να μην έρθουμε αντιμέτωποι με «κομμάτια» των άλλων που δε μας αρέσουν και βιώσουμε τα ανάλογα αρνητικά συναισθήματα.
- Παθητική επιθετικότητα
Είναι η επιθετικότητα που το άτομο εκφράζει έμμεσα και δεν την αναγνωρίζει, π.χ. αναβλητικότητα στο να συναντήσει κάποιον.
- Προβολή
Το άτομο εντοπίζει σε άλλα πρόσωπα (ή πράγματα) σκέψεις/επιθυμίες/συναισθήματα που αρνείται στον εαυτό του, προκειμένου να μην πληγεί η εικόνα του εαυτού.
- Προβλητική ταύτιση
Πρόκειται για μια ασυνείδητη “επικοινωνία” όπου το άτομο προβάλει σε κάποιον άλλο κομμάτια του εαυτού του που αδυνατεί να βιώσει και αντίστοιχα, το άλλο άτομο βιώνει αυτά τα “κομμάτια” (συνήθως συναισθήματα), ενώ δεν του ανήκουν.
- Σωματοποίηση
Η μετατροπή αρνητικών συναισθημάτων για άλλους σε σωματικά προβλήματα, όπως πόνος, ασθένεια κλπ..
Οι πρώτες δύο αυτές κατηγορίες περιλαμβάνουν άμυνες που δεν θεωρούνται ιδιαίτερα βοηθητικές και θεμιτές για μια υγιή ψυχική κατάσταση και την ορθή αντιμετώπιση του κόσμου. Κάποιες αναπόφευκτα τις χρησιμοποιούμε όλοι σε κάποια στιγμή της ζωής μας. Οι άμυνες αυτές όμως, παγιωμένες στην ενήλικη ζωή του ατόμου, είναι κατά βάση δυσλειτουργικές και καλό θα ήταν να αντικατασταθούν με αυτές της τρίτης και τέταρτης κατηγορίας, που θα αναλυθούν στο επόμενο άρθρο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Εισαγωγή στην ψυχανάλυση, Bateman A. & Holmes J., 2007. Εκδόσεις Καστανιώτη
