_______________________________________________________________________________
Τον όρο «Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα» εισήγαγε ο Sigmund Freud στο πλαίσιο της ψυχαναλυτικής θεωρίας και αναφέρεται στην ασυνείδητη επιθυμία του παιδιού για σεξουαλική εμπλοκή προς τον γονέα του αντίθετου φύλου και το αίσθημα αντιπαλότητας προς τον γονέα του ίδιου φύλου. Αυτή η επιθυμία ωστόσο παραμένει ανεκπλήρωτη. Από την άλλη, το «σύμπλεγμα της Ηλέκτρας» ως όρος εισήχθη από τον Carl Jung το 1913 και αποτελεί την γυναικεία εκδοχή του οιδιπόδειου συμπλέγματος.
Η ιστορία “πίσω” από τα ονόματα
Το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα πήρε το όνομά του από τον ελληνικό μύθο του Οιδίποδα. Πιο συγκεκριμένα ο Οιδίποδας ήταν γιος του βασιλιά της Θήβας Λάιου και της Ιοκάστης και εν αγνοία του σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε την μητέρα του. Αυτός ο μύθος αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τον Freud με σκοπό να δώσει μια συγκεκριμένη ονομασία στην κατάσταση που αναφερόταν η φροϋδική θεωρία ότι τα παιδιά προσελκύονται από τον γονέα του αντίθετου φύλου και νιώθουν μίσος απέναντι στον άλλον γονέα. Σε ένα γράμμα του Freud προς τον Wilhelm Fliess: « […] ο Ελληνικός μύθος φανερώνει μια παρόρμηση που όλοι αναγνωρίζουμε, διότι αισθανόμαστε μέσα μας την ύπαρξη της» (Freud, 1897). Έτσι αυτή η παρόρμηση πήρε το όνομα που σήμερα σε όλους μας είναι γνωστό ως «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα».
Το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας, ως όρος, προήλθε πάλι από την μυθολογία. Η Ηλέκτρα αποτελεί το σύμβολο ανά τους αιώνες της αγάπης προς τον πατέρα και της αντιζηλίας προς τη μητέρα. Σύμφωνα με το μύθο, η Ηλέκτρα ήταν κόρη του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας. Η αγάπη της για τον πατέρα της ήταν ανυπέρβλητη, μέχρι που αυτός δολοφονήθηκε από τη μητέρα της και τον εραστή της, Αίγισθο. Η Ηλέκτρα λειτουργώντας ως τιμωρός, επιδίωξε να πάρει εκδίκηση για το φόνο του πατέρα της, πείθοντας τον αδερφό της Ορέστη να την βοηθήσει να σκοτώσει την μητέρα της και τον εραστή της. Η υπερβολική αγάπη της Ηλέκτρας αποτέλεσε την αφορμή για το όνομα του εν λόγω συμπλέγματος.
Το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα
Στην ψυχαναλυτική θεωρία πρόκειται για ένα κρίσιμο στάδιο στην φυσιολογική αναπτυξιακή διαδικασία. Σύμφωνα με τον Freud το οιδιπόδειο σύμπλεγμα εμφανίζεται μεταξύ του 3ου και 6ου έτους της ζωής, στο αποκορύφωμα της «φαλλικής φάσης» κατά την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη και ολοκληρώνεται όταν το παιδί ταυτιστεί με τον γονέα του ίδιου φύλου καταπιέζοντας τα σεξουαλικά του ένστικτα. Το παιδί σε εκείνη την ηλικιακή φάση βιώνει έναν κατακλυσμό από αντιφατικά συναισθήματα όπως: έντονη αγάπη, μίσος, ζήλεια, αντιπαλότητα και φόβο για απώλεια αγάπης. Αρχίζει να αναπτύσσει την ικανότητα να διακρίνει μεταξύ πραγματικού-φαντασιακού, καθώς και την συνειδητή σύλληψη της ηθικής. Το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα αποτελεί ένα μέρος της θεωρίας του Freud, σύμφωνα με την οποία η σεξουαλική και επιθετική παρόρμηση συνδέονται με ερωτογενείς ζώνες σώματος προτείνοντας μια διαδοχική εξέλιξη, καθώς ωριμάζει το παιδί. Έτσι η παιδική ανάπτυξη, σύμφωνα με τον Freud χωρίζεται σε ψυχοσεξουαλικά στάδια:
- Στοματικό στάδιο (> 1.5 έτους).
- Πρωκτικό στάδιο (1.5-3 έτη).
- Φαλλικό στάδιο (3-6 έτη).
- Στάδιο λανθάνουσας περιόδου (6-εφηβεία).
- Γενετήσιο στάδιο (εφηβεία).
To «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» χαρακτηρίζεται από δυο μορφές:
Θετική μορφή: Το παιδί εν αγνοία του νιώθει ερωτική επιθυμία για το γονέα του ίδιου φύλου και τρέφει αντιφατικά συναισθήματα για τον αντίπαλο γονέα του ίδιου φύλου.
Αρνητική μορφή: Είναι η αντεστραμμένη μορφή του συμπλέγματος κατά την οποία το παιδί επιθυμεί τον γονέα του ίδιου φύλου και βιώνει αντίπαλα συναισθήματα για τον γονέα του αντίθετου φύλου.
Ο Freud το 1923 εξήγησε πως το πλήρες σύμπλεγμα είναι ένα δίπολο με θετικό και αρνητικό πρόσημο. Αυτές οι δυο πλευρές του συμπλέγματος εξαρτώνονται από την αρχική αμφισεξουαλικότητα του παιδιού: « […] το αγόρι δεν έχει αμφιθυμική στάση μόνο απέναντι στον πατέρα και τρυφερή επιλογή αντικειμένου προς τη μητέρα, αλλά ταυτοχρόνως συμπεριφέρεται όπως και ένα κορίτσι, έχει την τρυφερή θηλυκή τάση προς τον πατέρα και την αντίστοιχη έχθρα απέναντι στη μητέρα» (Freud, 1923). Ο Freud πίστευε ότι παρόλο που αυτά τα συναισθήματα είναι απωθημένα, εξακολουθούν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του παιδιού.
Το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα σύμφωνα με τον Freud, σε μη νευρωτικές καταστάσεις, επιλύεται μέσω της ισχυρής ταύτισης του παιδιού με τον πατέρα. Για να “ξεφύγει” το νήπιο από αυτήν την αμφιθυμική κατάσταση -συναισθήματα αγάπης και μίσους για το γονέα του ίδιου φύλου- ανοικοδομεί το εμπόδιο που ‘χωρίζει’ το ίδιο από το αντικείμενο της επιθυμίας του μέσω της ενδοβολής. Η ενδοβολή αποτελεί ένα μηχανισμό άμυνα του Εγώ στην φροϋδική θεωρία, είναι η εσωτερίκευση της συμπεριφοράς ανθρώπων στο περιβάλλον μας και η υιοθέτησή της με σκοπό τη μείωση του άγχος. Επομένως, ενδοβάλει την πατρική φιγούρα και το Υπερεγώ του νηπίου υιοθετεί την μορφή του πατέρα, παύοντας να νιώθει συναισθήματα αντιπαλότητας και ζήλειας προς τη μητέρα.
Αν και το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» ως επί των πλείστων αναφέρεται στα αγόρια, ο Freud πίστευε ότι εκδηλώνεται τόσο στα αγόρια όσο και στα κορίτσια. Λεπτομερέστερα ένα αγόρι αισθάνεται την ανάγκη να ανταγωνιστεί τον πατέρα του, επιδιώκοντας την προσοχή της μητέρας του και αντίστοιχα ένα κορίτσι ανταγωνίζεται την μητέρα της για την προσοχή του πατέρα της. Λίγο αργότερα, ο Carl Jung, πρώην συνεργάτης και μαθητής του Freud, έφερε στο προσκήνιο το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας.
Σύμπλεγμα της Ηλέκτρας
Το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας αναφέρεται στην σχέση μεταξύ κόρης-πατέρα. Ως όρος χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την γυναικεία εκδοχή του Οιδιπόδειου συμπλέγματος. Σε ηλικία μεταξύ τριών έως έξι ετών το κορίτσι υποσυνείδητα συνδέεται σεξουαλικά με τον πατέρα του, ενώ γίνεται όλο κι πιο εχθρικό προς την μητέρα του. Το άτομο που εισήγαγε τον όρο αυτό και που ανέπτυξε την αντίστοιχη θεωρία ήταν ο Carl Jung (1913).
Όπως πρώτα εξηγεί ο Freud το κορίτσι είναι αρχικά προσκολλημένο με την μητέρα του (προ-οιδιπόδεια φάση) και κατά το πέρας των ψυχοσεξουαλικών σταδίων, στην «φαλλική φάση» συνειδητοποιεί ότι δεν έχει πέος. Αυτή η συνειδητοποίηση προκαλεί στο κορίτσι μια δυσαρέσκεια προς την μητέρα. Αυτή η κατάσταση περιγράφεται από τον Freud ως «φθόνος πέους» και εξαιτίας αυτού το κορίτσι οδηγείται σε προσκόλληση με τον πατέρα. Σε αυτό το στάδιο το κορίτσι αναπτύσσει την απωθημένη ιδέα ερωτικής επιθυμίας προς τον πατέρα της. Αργότερα όμως το κορίτσι αρχίζει να ταυτίζεται με τη μητέρα με τον φόβο μην χάσει την αγάπη της.
Σήμερα στο χώρο της ψυχολογίας το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας δεν είναι ευρέως αποδεκτό. Δεν αποτελεί επίσημη διάγνωση στην τελευταία έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου Ψυχικών Διαταραχών (DSM-IV). Επιπλέον η ιδέα του Freud σχετικά με την ανάπτυξη των ψυχοσεξουαλικών σταδίων έχει επικριθεί ως ξεπερασμένη, καθώς βασίζεται σε αναχρονιστικούς ρόλους. Συγκεκριμένα η φράση «φθόνος πέους» έχει επικριθεί ως σεξιστική. Τόσο το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, όσο και το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας υπονοούν ότι ένα παιδί έχει την ανάγκη δύο γονέων για να αναπτυχθεί ‘σωστά’ -μιας μητέρας κι ενός πατέρα- το οποίο έχει επικριθεί ως ετεροκανονικό. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να τονιστεί πως ο θεμέλιος λίθος για την ‘σωστή’ ανάπτυξη ενός παιδιού είναι η αγάπη. Βέβαια, είναι δυνατόν ένα κορίτσι να βιώσει σεξουαλικά συναισθήματα προς τον πατέρα κι αντίστοιχα ένα αγόρι προς τη μητέρα, όχι όμως τον καθολικό τρόπο που τονίζουν ο Freud και ο Jung.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Brown, J. H., & Sugarman, A. (2003). Oedipus Complex. In book, Michel Hersen, William Sledge (eds), Encyclopedia of Psychotherapy, (pages 249-256), Academic Press, 2002, ISBN 9780123430106. Διαθέσιμο εδώ.
Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2020). Oedipus complex. Encyclopedia Britannica. Διαθέσιμο εδώ.
Sigmund Freud Papers: Oversize, 1859-1985; Writings; 1897; [Draft L], with letter to Wilhelm Fliess, 1897, May 2, holograph manuscript. Library of Congress. Διαθέσιμο εδώ.
Freud, S. (1923). The Ego and the Id. The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XIX (1923-1925): The Ego and the Id and Other Works, 1-66.
Longhurst, A. S. (2019). What Is the Electra Complex? Healthline. Αναθεωρημένο από τον Timothy J. Legg, Ph.D., CRNP. Διαθέσιμο εδώ.
Khan M, & Haider, K. (2015). Girls’ first love; their fathers: Freudian theory Electra complex. Research Journal of Language, Literature and Humanities, 2(11). Διαθέσιμο εδώ.
Karlsson G. (2016) Phallic Stage. In: Zeigler-Hill V., Shackelford T. (eds), Encyclopedia of Personality and Individual Differences. Springer, Cham. Διαθέσιμο εδώ.
Κουμίδη Ε. (2019). Οιδιπόδειο σύμπλεγμα: Freud και Lacan. Διαθέσιμο εδώ.
