Τι είναι το ντελίριο;

Το Ντελίριο (delirium) αποτελεί μια παθολογική κατάσταση της συνείδησης. Η συνείδηση έχει δύο βασικές συνιστώσες: το επίπεδο της εγρήγορσης και το περιεχόμενο των ανώτερων ψυχικών λειτουργιών. Το ντελίριο επηρεάζει και τις δύο συνιστώσες της συνείδησης, με αποτέλεσμα να παραβλάπτει την προσωπικότητα του ασθενούς σε πολύ σημαντικό βαθμό. Αποτελεί μια σύνθετη νευροψυχιατρική διαταραχή που συνήθως εμφανίζεται μεταξύ των ηλικιωμένων, καθώς και μεταξύ όσων έχουν προϋπάρχουσα εγκεφαλική βλάβη ή/και γνωστική διαταραχή. Χαρακτηρίζεται από γενικευμένη διαταραχή των γνωστικών λειτουργιών, ειδικότερα του προσανατολισμού και της προσοχής. Περιλαμβάνει και άλλα συμπτώματα όπως η κινητική συμπεριφορά, η διαταραχή του κύκλου ύπνου-εγρήγορσης, οι διαταραχές της σκέψης, του λόγου, της αντίληψης και του συναισθήματος. Αναλυτικότερα, έχει οξεία έναρξη (ώρες έως μέρες) και κυμαινόμενη πορεία, με αυξομειούμενη βαρύτητα των συμπτωμάτων κατά τη διάρκεια του 24ώρου, με επιδείνωση της συμπτωματολογίας τις νυχτερινές ώρες.

Επιπροσθέτως, ο όρος περιγράφει μια οξεία ψυχική διαταραχή κατά την οποία επηρεάζονται η συνείδηση, οι ανώτερες ψυχικές λειτουργίες, η ψυχοκινητικότητα, η χρονοβιολογική ομοιόσταση, η διάθεση και το συναίσθημα του ασθενούς. Ως συνέπεια, το άτομο χάνει την επαφή του με την πραγματικότητα. Η κατάσταση χαρακτηρίζεται και ως ψύχωση καθώς συχνά, συνυπάρχουν διαταραχές του περιεχομένου της σκέψης, όπως παρερμηνείες, συσχετίσεις και παρανοειδής ιδεασμός. Εναλλακτικά, στην βιβλιογραφία χρησιμοποιείται και ο όρος «οξύ ψυχωσικό σύνδρομο με διαταραχή των γνωστικών λειτουργιών».

Το ντελίριο έχει θεωρηθεί από πολλούς σύνδρομο, μιας και ποικιλία υποκείμενων αιτιών μπορεί να το προκαλέσει. Η αναγνώριση αυτών των αιτιών αποτελεί το βασικό παράγοντα για την κλινική αντιμετώπιση του συνδρόμου. Πρόκειται για μια παροδική κατάσταση και τα περισσότερα θεωρούνται αναστρέψιμα.

Αιτιολογία

Το ντελίριο προκαλείται από ένα μεγάλο εύρος αιτιολογικών παραγόντων οι οποίοι μπορεί να δράσουν μόνοι ή συνδυαστικά. Ο ρόλος των αιτιολογικών παραγόντων παραμένει αμφίβολος. Αυτό συμβαίνει διότι, για να αναγνωριστεί ένας παράγοντας ως αιτιολογικός πρέπει να είναι εμφανώς αναγνωρίσιμος και να έχει στενή χρονική σχέση με την έναρξη και την πορεία του ντελίριο. Για ένα 10%, όπως υποστηρίζει ο καθηγητής Σολδάτος, δεν μπορεί να καθοριστεί σαφή αιτία από την οποία προκαλείται το ντελίριο. Πρόσφατες μελέτες υποστηρίζουν πως το ντελίριο οφείλεται σε δυσλειτουργίες νευροδιαβιβαστών όπως η σεροτονίνη και η ακετυλοχολίνη, σε ενδοκρινικούς μηχανισμούς και πιθανόν σε ανοσολογικούς παράγοντες.

Κατά καιρούς τα μοντέλα που έχουν προταθεί προτείνουν πως, εξωγενώς, ευθύνονται κατά κύριο λόγο τα φάρμακα για την εμφάνιση του ντελίριο. Συγκεκριμένα, έχουν κατηγορηθεί διάφορες ψυχοδραστικές ουσίες όπως τα υπνωτικά, τα αντιβιοτικά, τα ανοσοκατασταλτικά κ.α. Επιπλέον εξωγενείς παράγοντες εμφάνισης του ντελίριο αποτελούν η κατάχρηση ουσιών, άλλες τοξικές ουσίες όπως οι καύσιμες ύλες και τα εντομοκτόνα, καθώς και η διακοπή των ψυχοδραστικών ναρκωτικών ουσιών, όπως, το αλκοόλ και τα οπιοειδή. Οι ενδογενείς παράγοντες που μπορεί να θεωρηθούν αίτια ανάπτυξης του ντελίριο θα λέγαμε πως διαχωρίζονται ανάλογα με την τοποθέτησή τους στο σώμα. Έτσι, ενδοεγκεφαλικές αιτίες για την ανάπτυξη του ντελίριο μπορούν να θεωρηθούν οι εκφυλισμοί των κυτταρικών δομών στον εγκέφαλο, οι φλεγμονές, οι τραυματισμοί, τα νεοπλάσματα, οι επιληψίες και οι αισθητηριακές αποστερήσεις, όπως για παράδειγμα η στέρηση ύπνου. Ενδογενείς εξωεγκεφαλικές αιτίες μπορούν μεταξύ άλλων να θεωρηθούν οι μεταβολικές και ενδοκρινολογικές διαταραχές, οι αβιταμινώσεις, οι συστηματικές φλεγμονές και η καρδιακή ή αναπνευστική ανεπάρκεια.

Επιπολασμός

Είναι ιδιαίτερα συχνό μεταξύ των ασθενών που νοσηλεύονται στα παθολογικά και χειρουργικά τμήματα των νοσοκομείων και αποτελεί μια από τις συχνότερες ψυχιατρικές επιπλοκές, αφού εμφανίζεται στο 10-30% των γενικών νοσοκομείων (Rigatelli M.,Ferrari S.,1999). Οι ηλικιωμένοι ασθενείς κατά την εισαγωγή τους στο νοσοκομείο έχουν ντελίριο σε ποσοστό 10-15%, ενώ σε ένα άλλο 10-40% διαγιγνώσκεται ντελίριο κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τους (Trzepacz, 2005). Ηλικιωμένοι ασθενείς άνω των 65 ετών που βρίσκονται σε οίκους ευγηρίας θα παρουσιάσουν κάποια στιγμή ντελίριο σε ποσοστό έως και 60% (Sandberg O,Gustafson Y. et al.,1998).

Το είδος της ενδεχόμενης επέμβασης, ο βαθμός και η φύση της διαταραχής των διαφόρων συστημάτων και η προηγούμενη κατάσταση της ψυχικής υγείας του ασθενούς επηρεάζουν τα ποσοστά εμφάνισης του ντελίριο. Ανεξαρτήτου ηλικίας είναι εντυπωσιακό πως μετά από καρδιοχειρουργικές επεμβάσεις το ντελίριο εμφανίζεται στο 67% των ασθενών, ενώ σε ασθενείς με σοβαρά εγκαύματα η συχνότητα εμφάνισής τους πλησιάζει το 100% (Σολδάτος,1998). Τυπικά, σημαντικό ρόλο για την εμφάνιση του ντελίριο αποτελούν η ηλικία, η τρέχουσα κατάσταση υγείας, ο επικείμενος υπολογιζόμενος κίνδυνος και η ψυχική προδιάθεση του ασθενούς.

Τι δεν είναι το ντελίριο;

• Παραλήρημα
• Έναρξη άνοιας
• Ένδειξη τρέλας ή ολική απώλεια λογικής σκέψης
• Απώλεια εαυτού ή ταυτότητας
• Απώλεια ισορροπίας
• Ψυχωσική διαταραχή
• Κώμα

Ποια είναι τα σημάδια ότι κάποιος πάσχει από ντελίριο;

Το ντελίριο ταξινομείται στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας ως διαταραχή της συνείδησης και χαρακτηρίζεται από μεταβολές των γνωστικών λειτουργιών οι οποίες αναπτύσσονται σε βραχύ χρονικό διάστημα. Γίνεται επιπλέον η διάκριση σε τρεις κατηγορίες:

• Το οφειλόμενο σε γενική παθολογική κατάσταση.
• Το προκαλούμενο από τοξικές ουσίες.
• Το πολλαπλής αιτιολογίας ντελίριο.

Μερικά από τα σημάδια που εμφανίζει κάποιος που πάσχει από ντελίριο ανεξαρτήτως της κατηγορίας αυτού είναι:

• Διαταραχή της συνείδησης. Ενδεχομένως, το άτομο δεν είναι ικανό να αναγνωρίσει τον χώρο στον οποίο βρίσκεται ή/και τον χρόνο. Σπανιότερα, το άτομο αδυνατεί να γνωρίσει οικεία πρόσωπα. Η ικανότητα επικέντρωσης και διατήρησης της προσοχής διαταράσσεται.
• Διαταραχή της γνωστικής λειτουργίας και των αντιληπτικών αισθήσεως, που δεν εξηγούνται καλύτερα βάσει προϋπάρχουσας ή εγκατεστημένης ή εξελισσόμενης άνοιας. Οι ανώτερες γνωστικές λειτουργίες όπως η αφαιρετική σκέψη, η ικανότητα αντίληψης συλλογισμών και αφηρημένων εννοιών, η ικανότητα ροής του λόγου και η μνήμη διαταράσσονται σημαντικά. Συνήθεις αντιληπτικές διαταραχές περιλαμβάνουν παραισθήσεις και ψευδαισθήσεις. Οι ψευδαισθήσεις είναι κυρίως οπτικές και λιγότερο συχνά ακουστικές.
• Διαταραχή του κύκλου εγρήγορσης και ύπνου. Οι κιρκαδιανοί ρυθμοί μεταβάλλονται με αποτέλεσμα την αϋπνία ή ακόμα και την παντελή έλλειψη ύπνου.
• Ψυχοκινητικές διαταραχές με απρόβλεπτες μεταπτώσεις από την υπερδραστηριότητα στην υποδραστηριότητα.
• Διαταραχή του συναισθήματος, με εμφάνιση άγχος ή φόβου, λύπης, ευερεθιστότητας και απάθειας ή αμηχανίας.

Τι βιώνει / αισθάνεται κάποιος που έχει ντελίριο; 

Από τα πρώτα αισθήματα που βιώνει το άτομο με ντελίριο είναι ο αποπροσανατολισμός στον χρόνο και η σύγχυση. Συναισθηματικά, το άτομο νιώθει θυμό, οργή και έναν αδικαιολόγητο φόβο που δεν ανταποκρίνεται πάντα στις πραγματικές καταστάσεις. Επιπλέον, το άτομο ίσως αισθάνεται ζάλη και εξασθένιση εξαιτίας της αϋπνίας, παροδικές ψευδαισθήσεις, εφιάλτες και έντονη γενικευμένη ανησυχία.

Η εμπειρία του ντελίριο είναι τρομακτική και στρεσσογόνος για όλους όσους σχετίζονται μ’ αυτό. Ο ασθενής επηρεάζεται ιδιαίτερα από τις ψευδαισθήσεις και τις παραληρητικές ιδέες που βιώνει. Είναι σύνηθες να προηγείται πρόδρομη φάση 2-3 ημερών, που χαρακτηρίζεται από αδιαθεσία, ανησυχία, αδυναμία συγκέντρωσης, άγχος και ευερεθιστότητα, διαταραχές του ύπνου και εφιάλτες. Οι οικογένειες των ασθενών θορυβούνται συχνά από το ντελίριο και ανησυχούν καθώς θεωρούν εσφαλμένα πως είναι προμήνυμα επερχόμενο θανάτου ή ένδειξη υψηλού κινδύνου για επικείμενη χρόνια νόσο.

Αρκετά συχνή είναι η απόκριση του αυτόνομου νευρικού συστήματος την οποία βιώνει ο ασθενής με ντελίριο. Ειδικότερα, η υπερθερμία, η υπέρταση, η ταχυκαρδία, η ναυτία, η δυσκοιλιότητα ή η διάρροια είναι στοιχεία που δυσκολεύουν τον ασθενή και χρήζουν πολλές φορές ιατρικής παρακολούθησης.

Πως μπορώ να βοηθήσω τον εαυτό μου;

Η συγκεκριμένη κατάσταση είναι αιφνίδια και άρα δεν μπορεί να προβλεφθεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η καλύτερη πρόληψη είναι η ενημέρωση και η εξοικείωση με την φύση της διαταραχής. Αμέσως μετά την διάγνωση της διαταραχής είναι σημαντικό να ασχοληθούν ειδικοί ώστε να αρχίσει άμεσα η διαδικασία ανεύρεσης και αναστροφής των αιτιών που προκάλεσαν την διαταραχή. Σε γενικές γραμμές, η προεγχειρητική ενημέρωση και η ολοκληρωμένη προετοιμασία του ασθενούς βοηθά στην μείωση των συμπτωμάτων του ντελίριο. Η ψυχιατρική συμβουλευτική θα ήταν επιπλέον πολύ ανακουφιστική για την διατήρηση της λειτουργικότητας του ατόμου. Μερικές χρήσιμες συμβουλές για κάποιον που πάσχει από ντελίριο είναι οι εξής:

• Χρήση ενός φαρμάκου τη φορά, αποφυγή φαρμακευτικών “κοκτέιλ”
• Μικρότερη δυνατή δόση για τα κατασταλτικά ή αντιψυχωσικά φάρμακα
• Προσαρμογή των δόσεων ανάλογα με την ηλικία, το σωματικό βάρος και τον βαθμό ανησυχίας
• Η φαρμακευτική αγωγή θα πρέπει να εξετάζεται τουλάχιστον μέχρι κάθε 48 ώρες και να συνεκτιμάται η πορεία των συμπτωμάτων.

Πως μπορώ να βοηθήσω έναν δικό μου άνθρωπο που πάσχει από ντελίριο ;

 Ως φροντιστές ατόμων που εμφανίζουν ντελίριο είναι σημαντικό να παραμένουμε ήρεμοι και ψύχραιμοι ώστε να μεταφέρουμε αυτή την ηρεμία και στον ασθενή. Η ταραχή είναι εχθρός για όλους σε τέτοιες περιπτώσεις. Είναι σημαντικό να παραπέμπουμε στο ιατρικό προσωπικό όσο το δυνατόν συντομότερα και να παρέχουμε όλες τις απαραίτητες πληροφορίες, ώστε να γίνει μια αναλυτική σκιαγράφηση της διαταραχής. Μερικές ψυχοκοινωνικές επεμβάσεις για την αντιμετώπιση του συνδρόμου που δείχνουν να έχουν σημαντικές επιδράσεις είναι οι εξής:

• Προστασία του ασθενούς και των άλλων με την απομάκρυνση των δυνητικά επικίνδυνων αντικειμένων.
• Τα έντονα αισθητηριακά ερεθίσματα (φώτα, θόρυβοι, φωνές) αλλά και η απόλυτη απομόνωση του ασθενούς πρέπει να αποφεύγονται.
• Ένα ρολόι και ένα ημερολόγιο θα ήταν καλό να βρίσκονται δίπλα στον ασθενή, ώστε να αποφεύγεται η σύγχυση.
• Η άμεση πρόσβαση σε γυαλιά οράσεως ή βοηθητικά ακοής είναι επίσης σημαντικά.
• Συνεχής παρακολούθηση και επανεκτίμηση της κατάστασης του ασθενούς.

Βιβλιογραφία

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders – fifth edition / DSM -5.

Σολδάτος Κ.(1998). Ψυχολογικές εκδηλώσεις των νοσηλευόμενων στη μονάδα εντατικής θεραπείας. Αθήνα: Ιατρικές εκδόσεις Πασχαλίδη

Rigatelli M.,Ferrari S.Differences and analogies in consultation- liaisaon activity to primary care and general hospital physicians: one or two services? Proccedings of XV World Congress of Psychosomatic Medicine, Athens,1999.

Sandberg O,Gustafson Y. et al. Prevalence of dementia, delirium and psychiatric symptoms in various care settings for the elderly. Scand J Soc Med,1998.

Trzepacz P, Magher D. Delirium. In: Levenson J(ed) Textbook of psychosomatic medicine. American Psychiatric Publ, Inc, Washington, 2005.