Γράφει η Ευαγγελία Παπανικολάου, επιστημονική υπεύθυνη της SONORA
Τί είναι η Μουσικοθεραπεία;
H σύγχρονη έρευνα της ψυχοβιολογίας έχει πλέον αποδείξει ότι ο άνθρωπος έχει μια έμφυτη τάση στη μουσικότητα ενώ από τη στιγμή που γεννιέται χρησιμοποιεί ήχους και μουσικά στοιχεία για να επικοινωνήσει με το περιβάλλον του. Σε όλη την ενήλικη ζωή μας μιλάμε και εκφραζόμαστε με ρυθμό, με διαφορετικά ηχοχρώματα και τονικά ύψη. Η μουσική είναι ένα φαινόμενο με θεμελιώδη επιρροή στην ανθρώπινη ύπαρξη και γιαυτό έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί για να προάγει ατομική ή συλλογική εκφραστικότητα με κοινούς θεραπευτικούς στόχους συναισθηματικής, πνευματικής ή ακόμα και σωματικής φύσης.
Θα μπορούσαμε να δώσουμε πολλούς ορισμούς για να προσδιορίσουμε την έννοια «μουσικοθεραπεία». Αυτό που συνήθως μας έρχεται στο νου είναι η χρήση των ιδιοτήτων του ήχου και της μουσικής ως θεραπευτικά μέσα, μια γνώση η οποία υφίσταται ακέραια από πρωτόγονους πολιτισμούς έως σήμερα όπου πλέον μπορούμε να εξηγήσουμε και επιστημονικά αυτή την αποτελεσματικότητα. Είναι γεγονός ότι η επίδραση της μουσικής είναι πλέον μετρήσιμη στο ανθρώπινο σώμα και τον εγκέφαλο, αποδεικνύοντας την αξία και χρησιμότητά της ως θεραπευτικό εργαλείο μέσα από τη σύγχρονη έρευνα των ανθρωπιστικών και ιατρικών επιστημών. Αυτός είναι και ο λόγος που η μουσικοθεραπεία πλέον θεωρείται επιστήμη βασισμένη σε ενδείξεις (evidence-based practice) και συχνά αναφέρεται μέσα στις καθιερωμένες ή ανερχόμενες θεραπείες σε διάφορες παθήσεις, ψυχολογικές ή οργανικές.
Η σύγχρονη μουσικοθεραπεία ως επιστήμη έχει πολύπλευρες εφαρμογές και προσεγγίσεις, ανάλογα με το θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζεται και το πλαίσιο των κλινικών εφαρμογών στο οποίο εφαρμόζεται. Η μουσικοθεραπεία γίνεται με δύο βασικούς τρόπους: είτε παίζοντας μουσική (διαδραστική), είτε ακούγοντας (δεκτική).
Διαδραστική Μουσικοθεραπεία
Η διαδραστική (ενεργητική) μουσικοθεραπεία αφορά το αυθόρμητη χρήση μουσικών οργάνων και φωνής μέσω μουσικών δραστηριοτήτων ή κλινικού αυτοσχεδιασμού. Σε αυτή την περίπτωση, το μουσικό «παίξιμο», συνδέεται άμεσα με την άποψη του Winnicott ότι το παιχνίδι είναι πηγή δημιουργικότητας και μόνο μέσω αυτής της δημιουργικής διεργασίας ο άνθρωπος ανακαλύπτει τον πραγματικό εαυτό του (1971). Η μουσική είναι ανθρώπινο δημιούργημα και για αυτό ο άνθρωπος μπορεί να «δει» τον εαυτό του μέσα από τη μουσική που δημιουργεί.
Στη διαδραστική μουσικοθεραπεία χρησιμοποιούνται μουσικά όργανα και η αυθόρμητη χρήση φωνής χωρίς απαραίτητη τεχνική γνώση, ενώ ο ειδικά εκπαιδευμένος μουσικοθεραπευτής δημιουργώντας ένα αυτοσχεδιαστικό δρώμενο όπου δίνεται χώρος ώστε να εκφραστούν συναισθήματα, σκέψεις, ή σωματικές αισθήσεις, με ένα μη-λεκτικό, ασφαλή τρόπο. Μέσω αυτών των «μουσικών διαλόγων» και άλλων μουσικοθεραπευτικών τεχνικών η επικοινωνία επιτυγχάνεται χωρίς τη χρήση λέξεων. Μέσα από αυτή τη συνάντηση στο «εδώ και τώρα», εκφράζεται με αμοιβαιότητα μέσα στη θεραπευτική σχέση, σε συγκινησιακό και αισθητηριακό επίπεδο. Με αυτό τον τρόπο η μουσική αποτελεί μια συμβολική γλώσσα επικοινωνίας, η οποία δίνει μορφή σε ενδοψυχικές διεργασίες και ασυνείδητα νοήματα, ενώ συχνά αυτή η μουσική έκφραση λειτουργεί ως «μεταβατικό αντικείμενο» (Winnicott, 1971) στην έκβαση του ψυχικού πόνου. Μέσα από τη μουσική δημιουργία γίνεται δυνατή η ανάπτυξη μουσικών συνδέσεων που σε μακροπρόθεσμο επίπεδο και με τη συνοχή των συνεδριών εξελίσσονται σε ανάπτυξη των ευρύτερων κοινωνικών συνδέσεων και δεξιοτήτων.
Μια από τις αρτιότερες προσεγγίσεις διαδραστικής μουσικοθεραπείας παγκοσμίως είναι η ψυχοδυναμική, η οποία εστιάζει σε ασυνείδητους μηχανισμούς και πλευρές της συμπεριφοράς, παραλληλίζοντας τη σχέση μουσικής ως μη λεκτικής επικοινωνίας με τα πρώιμα προλεκτικά στάδια ανάπτυξης του ανθρώπου. Ο χώρος του κλινικού αυτοσχεδιασμού μπορεί να δημιουργήσει μια αίσθηση μητρικής/φροντιστικής παρουσίας, όπου ο μουσικοθεραπευτής συντονίζεται με τον θεραπευόμενο και -μέσω της μουσικής που δημιουργείται και αναπτύσσεται από κοινού- μπορεί να εμπεριέξει τα μη επεξεργασμένα, πρωτόγονα συναισθήματα ώστε στη συνέχεια να κρατηθούν και να μετασχηματιστούν. Αρκετές φορές, ακολουθεί λεκτικοποίηση των μουσικών εμπειριών, ως απαραίτητη στην εκτόνωση και κατανόηση της συσσωρευμένης συναισθηματικής έντασης.
Δεκτική μουσικοθεραπεία Guided Imagery & Music (GIM) και Music Imagery (MI)
Η μουσική-εκτός από τις θεραπευτικές και επικοινωνιακές ιδιότητες που της αποδίδονται- έχει την ικανότητα να προκαλεί νοητικές εικόνες, κάτι γνωστό επίσης από την αρχαιότητα όπου πίστευαν ότι η μουσική συνέβαλλε στη διατήρηση της σωματικής και ψυχικής ισορροπίας. Η μέθοδος δεκτικής μουσικοθεραπείας Guided Imagery and Music (GIM) αποτελεί μια μοντέρνα θεραπευτική εκδοχή που στηρίζει την άποψη ότι υπάρχει άμεση σύνδεση μεταξύ του νου και του σώματός μας και ότι –επί της ουσίας- η δύναμη της ίασης πηγάζει από «μέσα» μας. Στη μουσικοθεραπεία GIM έχουμε κυρίαρχο στόχο να δουλέψουμε σε βάθος την οποιαδήποτε αντίδραση έχουμε στη μουσική, είτε θετική είτε αρνητική.
Το GIM είναι η πιο γνωστή και επίσημη προσέγγιση Δεκτικής Μουσικοθεραπείας. Πρόκειται για μια μουσικά-υποβοηθούμενη ψυχοθεραπεία: μια τεχνική μουσικής ακρόασης, όπου με τη βοήθεια των μουσικών ακουσμάτων, επεξεργαζόμαστε οτιδήποτε «διεγείρει» η μουσική μέσω της φαντασίας μας και του ασυνείδητου εαυτού μας. Πρόκειται για μια εξειδικευμένη κλινική προσέγγιση η οποία αξιοποιεί την άποψη του Carl Jung ότι « η μουσική μπορεί να αγγίξει το βαθύτερο αρχέτυπο υλικό, το οποίο σπάνια μπορούμε να αγγίξουμε μόνο με την λεκτική αναλυτική διεργασία».
Η μουσικοθεραπεία GIM στηρίζεται στη μουσική ακρόαση ειδικά σχεδιασμένων μουσικών προγραμμάτων, κατά τη διάρκεια της οποίας ο συμμετέχων αφηγείται οτιδήποτε του φέρνει αυθόρμητα η μουσική στο μυαλό (νοητικές σωματικές αισθήσεις, αναμνήσεις, σκέψεις, κλπ). Η μουσική μας εισάγει σε ένα ταξίδι της συνείδησης και ενδοσκόπησης, αναβίωσης εμπειριών και συναισθημάτων μέσω των αισθήσεων και των νοητικών εικόνων (Imagery). Η εμπειρία αυτή καταγράφεται από τον θεραπευτή και στο τέλος του «μουσικού ταξιδιού» γίνεται αντικείμενο συζήτησης, εμβάθυνσης και συνειδητοποίησης εσωτερικών αναγκών. Η επεξεργασία του υλικού μπορεί να γίνει με συνδυασμό άλλων εικαστικών μέσων, συχνά με συμπληρωματική χρήση ζωγραφιάς/mandala ως μέσο απεικόνισης της μουσικής εμπειρίας.
Το GIM έχει επιρροές από την ανθρωπιστική ψυχοθεραπευτική θεώρηση, όμως οι πιο σύγχρονες εκλεκτικές εφαρμογές της (προσαρμοσμένες στην προσέγγιση των θεραπευτών) περιλαμβάνουν επίσης μοντέρνα ψυχοδυναμική σκέψη, καθώς και αρχετυπική και υπερ-προσωπική ψυχολογία, δεδομένου ότι είναι μια ιδιαίτερα δυναμική μέθοδος, ικανή να διαχειριστεί ένα τεράστιο εύρος εμπειριών.
Το “Music Imagery” (MI) είναι μια παραλλαγή της μεθόδου GIM, μια απλοποιημένη μορφή μουσικής ακρόασης που βασίζεται στην ίδια τεχνική, αλλά με μικρότερης διάρκειας μουσική και με αφήγηση της εμπειρίας μετά το τέλος της μουσικής ακρόασης. Το MI είναι προσαρμοσμένο για συνεδρίες μικρότερης διάρκειας, για ομάδες, για ευάλωτους πληθυσμούς όπου χρειάζεται θεραπεία σε υποστηρικτικό επίπεδο, ή για εφαρμογές σε ψυχοκοινωνικά και εκπαιδευτικά πλαίσια.
GIM και ΜΙ είναι προσεγγίσεις που απαιτούν επιπλέον εκπαίδευση εξειδίκευσης πέραν της βασικής εκπαίδευσης του μουσικοθεραπευτή. Επίσης, τo GIM είναι προσέγγιση που εφαρμόζεται ευρύτερα από επαγγελματίες ψυχικής υγείας διαφόρων ειδικοτήτων, ενώ το MI είναι ακόμα πιο ευέλικτο και χρησιμοποιείται γενικότερα από επαγγελματίες ανθρωπιστικών επαγγελμάτων που θέλουν να χρησιμοποιήσουν τη μουσική ως συμπληρωματικό εργαλείο στη δουλειά τους, όχι απαραίτητα με θεραπευτικό σκοπό, αλλά μέσα σε εκπαιδευτικό ή ψυχοκοινωνικό πλαίσιο.
Προσεγγίσεις και μοντέλα Μουσικοθεραπείας σε διάφορα πλαίσια
Η ψυχοθεραπευτική προσέγγιση της μουσικοθεραπείας (μουσικο-ψυχοθεραπεία) χρησιμοποιείται κυρίως στο πλαίσιο της ψυχικής υγείας καθώς εστιάζει στη διερεύνηση ψυχολογικών στόχων, την αναζήτηση νοήματος και ψυχικής πληρότητας μέσα από το μουσικό παίξιμο ή άκουσμα μουσικής (GIM/MI), με προσεγγίσεις σε ατομικό επίπεδο ή σε ομάδα με σκοπό τη βελτίωση και αλλαγή σε προσωπικό και διαπροσωπικό επίπεδο. Αυτές οι αλλαγές στη μουσικοθεραπεία συντελούνται πάντα με τη χρήση της μουσικής μέσα στα πλαίσια μιας θεραπευτικής σχέσης εμπιστοσύνης που αναπτύσσεται με τον θεραπευτή. Η βιβλιογραφία και έρευνα της μουσικοθεραπείας στην ψυχική υγεία καταγράφει ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών για όλες τις ηλικίες σε όλους τους τομείς: της ψυχοθεραπείας και συμβουλευτικής, της ψυχιατρικής, του ψυχικού τραύματος, της ψυχο-ογκολογίας, της περιγεννητικής ψυχολογίας, της ανακουφιστικής φροντίδας, των εξαρτήσεων, της γηριατρικής και της νευρολογίας.
Υπάρχουν ωστόσο και άλλες προσεγγίσεις που χρησιμοποιούνται στη μουσικοθεραπεία, ανθρωπιστικές ή περισσότερο γνωσιακές-συμπεριφορικές, οι οποίες εμπνέονται από τις αντίστοιχες σχολές θεραπευτικής σκέψης. Συχνά οι μουσικοθεραπευτές κινούνται ευέλικτα μεταξύ αυτών των σχολών, συνδυάζοντας προσεγγίσεις προς όφελος της θεραπείας, εφόσον τους το επιτρέπει η εκπαίδευσή τους.
Στα πλαίσια των πιο συμπεριφορικών προσεγγίσεων συμπεριλαμβάνονται και ειδικές εξειδικεύσεις μουσικοθεραπείας, όπως για παράδειγμα η Νευρολογική Μουσικοθεραπεία (Neurologic Music Therapy-NMT) ή η Ιατρική Μουσικοθεραπεία (Medical Music Therapy). Αυτές οι προσεγγίσεις δεν έχουν αμιγώς ψυχοθεραπευτικούς στόχους αλλά περισσότερο εστιάζουν στον έλεγχο των σωματικών ή ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, στην πρόληψη ή τη βελτίωση οργανικών/ψυχοσωματικών παθήσεων χρησιμοποιώντας συγκεκριμένες τεχνικές και παρεμβάσεις (χωρίς να αποκλείεται και η παράλληλη ψυχολογική υποστήριξη μέσω μουσικοθεραπείας). Όσον αφορά παρεμβάσεις σε ιατρικά πλαίσια, συνήθως οι μουσικοθεραπευτές συνεργάζονται με το υπόλοιπο ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό εξυπηρετώντας κοινούς στόχους. Σε αυτές τις παραπάνω περιπτώσεις, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί διαδραστική ή δεκτική μουσικοθεραπεία (πχ. ΜΙ) ή συνδυασμός αυτών, ανάλογα με τον χώρο, τις ανάγκες και την εκπαίδευση/εξειδίκευση του μουσικοθεραπευτή.
*Έως εδώ, το κείμενο επιμελήθηκε η Ευαγγελία Παπανικολάου, μουσικοθεραπεύτρια-εκπαιδεύτρια μεθόδου GIM/MI, επιστημονική υπεύθυνη της SONORA
Πού να απευθυνθεί κάποιος που ενδιαφέρεται να εκπαιδευτεί στη Μουσικοθεραπεία;
H εγκυρότητα του θεραπευτή είναι ουσιαστικό κριτήριο για μια άρτια θεραπευτική πορεία. Οι μουσικοθεραπευτές λαμβάνουν ακαδημαϊκή εκπαίδευση πανεπιστημιακού πτυχιακού ή μεταπτυχιακού επιπέδου. Ειδίκευση στη μουσικοθεραπεία GIM πραγματοποιείται στην Ελλάδα επισήμως από την μη-κερδοσκοπική εταιρεία SONORA, η οποία προσφέρει εκπαιδευτικό πρόγραμμα πιστοποιημένο από το Association for Music and Imagery-AMI (USA) και το European Association for Music and Imagery (EAMI). Από το 2021 η SONORA θα προσφέρει και μονοετή κύκλο εξειδίκευσης στην τεχνική μουσικοθεραπείας Music Imagery (MI).
Η SONORA συνεργάζεται με ένα αξιόπιστο δίκτυο μουσικοθεραπευτών και θεραπευτών GIM/MI και άλλων επαγγελματιών υγείας στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, και προσφέρει πληροφορίες για εύρεση θεραπευτή όπου υπάρχει δυνατότητα, παρέχει εποπτεία, διοργανώνει σεμινάρια και βιωματικά εργαστήρια μουσικοθεραπείας, και αναλαμβάνει την οργάνωση και διεκπεραίωση κλινικών προγραμμάτων μουσικοθεραπείας μέσω των συνεργατών της.
SONORA: Διεπιστημονική Εταιρεία Μουσικοθεραπείας και Έρευνας
Τηλ: 210 802 5536
