Τί είναι η Μείζων Νευρογνωστική Διαταραχή (Άνοια);
Η μείζων νευρογνωστική διαταραχή, περισσότερο γνωστή και ως άνοια, είναι μια διαταραχή που έχει απασχολήσει τόσο τον επιστημονικό νου όσο και τον απλό καθημερινό άνθρωπο. Έχει παρουσιαστεί ως η ασθένεια που τρώει τον εγκέφαλο και ζει εις βάρος του ατόμου ως ανεξάρτητη οντότητα, όμως δεν είναι ακριβώς έτσι. Ως άνοια, θεωρείται η παθολογική κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από επίκτητη και σοβαρή έκπτωση των νοητικών λειτουργιών που προκαλείται από την βλάβη κυρίως του εγκεφάλου εξαιτίας διάφορων αιτιών, όπως θα δούμε παρακάτω. Με βάση τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, ο οποίος χρησιμοποιείται διεθνώς στην κλινική πράξη, η έκπτωση αυτή των νοητικών λειτουργιών συνδυάζει διαταραχή της μνήμης και μια τουλάχιστον από τις άλλες νοητικές λειτουργίες, δηλαδή συνυπάρχει αφασία, απραξία, αγνωσία ή διαταραχή των μετωπιαίων- επιτελικών λειτουργιών. Εξαιτίας των δυσκολιών που επιφέρει στη ζωή του ατόμου, η λειτουργικότητα του ασθενούς διαταράσσεται σημαντικά σε όλες τις πτυχές της ζωής. Η ανεξαρτησία και η αυτονομία του ατόμου συχνά χάνονται.
Σε γενικές γραμμές, η άνοια επηρεάζει τη μνήμη, τη σκέψη, τη συμπεριφορά και το συναίσθημα του ατόμου σε βαθμό αντίστοιχο του σταδίου άνοιας στο οποίο βρίσκεται το άτομο. Η έκπτωση είναι συνήθως προοδευτική με αποτέλεσμα τον περιορισμό της καθημερινής δραστηριότητας του ασθενούς που οδηγεί στην ανάγκη για φροντίδα από άλλους. Η μείζων νευρογνωστική διαταραχή επηρεάζει όλες τις κοινωνικές ομάδες και δεν συνδέεται με την γεωγραφική θέση, το φύλο, τη φυλή ή την κοινωνική τάξη. Είναι λογικό λόγω των συνθηκών, να διαγιγνώσκεται συχνότερα σε περιοχές του δυτικού πολιτισμού όπου τα συστήματα υγείας είναι αρτιότερα και περισσότερο εξοπλισμένα.
Αιτιολογία
Οι άνοιες προκαλούνται από έναν αριθμό ασθενειών οι οποίες επιφέρουν αλλαγές στον εγκέφαλο με αποτέλεσμα την απώλεια νευρώνων. Οι σχέσεις ανάμεσα σε αίτιο και αιτιατό είναι κάπως θολές και αυτό γιατί δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το αν οι φθορές που παρατηρούνται νευρολογικά είναι η αιτία ή το αποτέλεσμα της βλάβης. Η χρονική τοποθέτηση είναι ασαφής μιας και οι μηχανισμοί αναπαραγωγής της εγκεφαλικής δραστηριότητας δεν είναι πλήρως αντιπροσωπευτικοί.
Η πιο συνηθισμένη αιτία άνοιας φαίνεται είναι η νόσος Αλτσχάιμερ (Alzheimer). Η νόσος εμφανίζεται σε ποσοστό 60-80% των περιπτώσεων μείζονος νευρογνωστικής διαταραχής. Η αγγειακή άνοια είναι η 2η συχνότερη μορφή άνοιας μετά την νόσο Αλτσχάιμερ. Αποτελεί περίπου το 20% των περιπτώσεων όλων των περιπτώσεων άνοιας και εμφανίζεται συχνά σε ηλικίες άνω των 65 ετών. Η αγγειακή άνοια ή άνοια πολυεμφρακτικού τύπου όπως λέγεται συχνά, οφείλεται σε βλάβες που προκύπτουν στον εγκέφαλο εξαιτίας μεταβολών στην παροχή αίματος και οξυγόνου διαμέσου των αγγείων που τον αρδεύουν. Δεν είναι σπάνια η συνύπαρξή της με τη νόσο Αλτσχάιμερ, κατάσταση που συνήθως ονομάζεται μικτή άνοια. Μια συχνή επίσης αιτία άνοιας είναι τα σωμάτια Lewy. Η άνοια με σωμάτια Lewy χαρακτηρίζει περίπου το 15% των ατόμων με μείζων νευρογνωστική διαταραχή. Η μετωποκροταφική διαταραχή, συμπεριλαμβανομένης της νόσου του Pick, αποτελεί μια από τις συχνότερες μορφές άνοιας και οφείλεται σε μοριακές και κυτταρικές μεταβολές που καταστρέφουν συγκεκριμένα τμήματα του εγκεφαλικού φλοιού.
Ένα 5% μοιράζονται σπανιότερες νευρολογικές παθήσεις όπως η άνοια της νόσου του Parkinson, η προϊούσα υπερπυρηνική παράλυση, η φλοιοβασική εκφύλιση και η σπογγώδη εγκεφαλοπάθεια. Πέραν των παραπάνω συνήθεις αιτίες που προκαλούν δυνητικά αναστρέψιμη άνοια είναι διάφορα τοξικά αίτια, λοιμώδη αίτια, εγκεφαλικοί όγκοι, κρανιοεγκεφαλικοί τραυματισμοί, μεταβολικές διαταραχές και ενδοκρινοπάθειες. Επιπλέον, άνοια είναι δυνατόν να προκληθεί εξαιτίας του υδροκέφαλου φυσιολογικής πίεσης, της σύφιλης, του ιού HIV ή ως απόρροια άλλης ιατρικής κατάστασης.
Επιπολασμός
Η συχνότητα της άνοιας γενικώς αυξάνεται με την ηλικία. Εξαιτίας της βελτίωσης των συνθηκών περίθαλψης και τις εξελίξεις στην ιατρική επιστήμη το προσδόκιμο ζωής έχει παραταθεί. Ο πληθυσμός των ηλικιωμένων αυξάνεται όσο αυξάνεται το όριο επιβίωσης. Για τον λόγο αυτό η άνοια έχει καταστεί συνήθης ασθένεια, αποτελώντας τη συχνότερη νευρολογική πάθηση με την οποία έρχεται αντιμέτωπος ο γενικός πληθυσμός. Πολλοί τη θεωρούν ως το «τίμημα» για την αύξηση του μέσου όρου ζωής, παρόλο που νέοι μπορούν επίσης να προσβληθούν από την άνοια. Σύγχρονες μελέτες έχουν καταστήσει σαφές πως περίπου 1 στους 14 ηλικιωμένους γύρω στα 65 έτη θα εμφανίσουν άνοια. Σε ποσοστό 20% θα νοσήσουν άτομα ηλικιών 80-89. Επιπλέον, σχεδόν οι μισοί ηλικιωμένοι άνω των 90 ετών θα νοσήσουν επίσης. Σύμφωνα με μια διαπολιτισμική μελέτη του 2013, τα ποσοστά ατόμων που εμφανίζουν άνοια σε Δυτική Ευρώπη, ΗΠΑ και Ανατολική Ασία δεν εμφανίζουν σημαντικές διαβαθμίσεις σχετικά με την ηλικία. Ο γενικός κανόνας φαίνεται να είναι, πως όσο μεγαλύτερο είναι το άτομο τόσες περισσότερες πιθανότητες έχει να εμφανίσει κάποια μορφή άνοιας. Ενδιαφέρον φαίνεται να είναι το γεγονός πως οι γυναίκες έχουν ελαφρώς, της τάξεως του 3%,λιγότερες πιθανότητες από τους άντρες να εμφανίσουν προοδευτικά άνοια. Η διαφορά αυτή οφείλεται μάλλον στο ότι οι γυναίκες φαίνεται να ζουν περισσότερο από τους άντρες. Στην Ελλάδα του 2020 εκτιμάται πως υπάρχουν πάνω από 150.000 άτομα με κάποια μορφή άνοιας. Παγκοσμίως, 6 εκατομμύρια άτομα έπασχαν από άνοια σε όλη την υφήλιο, σύμφωνα με μελέτη του 2010. Ο αριθμός αυτός αναμένεται να ξεπεράσει τα 65 εκατομμύρια το 2030 και τα 115 εκατομμύρια το 2050. Ωστόσο, οφείλουμε να σημειώσουμε πως τα δεδομένα αυτά εκτιμήθηκαν πριν την πανδημία Covid 19, εξαιτίας της οποίας πολλοί ηλικιωμένοι έφυγαν από τη ζωή.
Τι δεν είναι η Μείζων Νευρογνωστική Διαταραχή (Άνοια);
Οι παρανοήσεις σχετικά με την άνοια είναι συχνές. Ακόμα και στην τέχνη ή τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ο όρος χρησιμοποιείται καταχρηστικά και άρα δημιουργεί εσφαλμένες εντυπώσεις και συμπεράσματα. Είναι σημαντικό να κατανοούμε την φύση της διαταραχής ώστε να καταπολεμούμε το στίγμα που συχνά δημιουργείται και βασανίζει τα άτομα τα οποία συμβιώνουν με την διαταραχή. Η άνοια, επομένως, δεν είναι:
- Τρέλα
- Κατάρα ή κάποιου είδους θείας τιμωρίας
- Ένδειξη ότι κάποιος φεύγει από τη ζωή
- Αιτία να υποβιβάζεται κάποιος ή να μην γίνεται σεβαστός
- Λόγος για να γελοιοποιούμε κάποιον ανοϊκό ασθενή
- Δικαιολογία για οποιοδήποτε αδίκημα
- Ένδειξη αδυναμίας
- Ένδειξη που δικαιολογεί την υποτίμηση ή την περιθωριοποίηση / αποκλεισμό
- Προσωπική ευθύνη του ασθενούς ή της οικογένειάς του
- Το αποτέλεσμα κάποιας μεγάλης συναισθηματικής διακύμανσης
- Συνδεδεμένη με την σχιζοφρένεια ή άλλες ψυχωσικές διαταραχές
- Λόγος ντροπής για την υπόλοιπη οικογένεια ή τους φροντιστές
- Δικαιολογία για άδικη μεταχείριση συμπολιτών μας σε θεσμικά και κοινωνικοπολιτικά πλαίσια
- “Μάστιγα” του δυτικού κόσμου
- Αδιέξοδη κατάσταση χωρίς διακυμάνσεις
- “Το τέλος του κόσμου” !
Ποια είναι τα σημάδια ότι κάποιος πάσχει από Άνοια;
Ο ασθενής με άνοια εμφανίζει κάποια σημάδια που οφείλουν να αποτελέσουν προειδοποίηση για τους κοντινούς συγγενείς ή φίλους, ακόμη και το ίδιο το άτομο. Ειδικότερα, παρατηρούμε εμφανείς και σταθερές δυσκολίες στην μνήμη. Το άτομο συχνά χάνεται, ενώ η ταχύτητα με την οποία επεξεργάζεται τα διάφορα αντικείμενα γίνεται εμφανώς πιο αργή. Ένα ακόμα στοιχείο που φαίνεται να επηρεάζεται από την άνοια είναι η κρίση του ατόμου και η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, η ικανότητα τοποθέτησης στόχων και ο σχεδιασμός για μελλοντικά βήματα. Ακόμα, ενδέχεται να επηρεαστεί η γλωσσική λειτουργία του ατόμου, η αντίληψη, η τοποθέτηση στον χώρο και στον χρόνο, η συναισθηματική του κατάσταση και η δυνατότητα εκτέλεσης κινητικών δραστηριοτήτων.
Δεν είναι δύσκολο ακόμα και στην καθημερινή ζωή να γίνουν αντιληπτές οι αλλαγές που οφείλονται στην μείζων νευρογνωστική διαταραχή. Σε επίπεδο λειτουργικότητας, θα εμφανιστούν δυσκολίες στην εκτέλεση απλών δραστηριοτήτων που το άτομο έκανε στο παρελθόν χωρίς κόπο. Τέτοιες δραστηριότητες είναι για παράδειγμα, η διαχείριση των οικονομικών, η πληρωμή λογαριασμών, η μαγειρική, τα ψώνια, το καθάρισμα του σπιτιού, η οδήγηση και η τοποθέτηση των αντικειμένων στην θέση τους. Στα προχωρημένα στάδια της άνοιας θα παρουσιαστούν δυσκολίες στην ένδυση, τη χρήση της τουαλέτας, την κίνηση, τη λήψη φαγητού και την προσωπική υγιεινή.
Τι βιώνει/αισθάνεται κάποιος που έχει Άνοια;
Το βίωμα της άνοιας είναι σκληρό. Ακόμα και η διάγνωση η ίδια ενδέχεται να είναι σκληρή για το άτομο εξαιτίας του στίγματος που συνοδεύει την συγκεκριμένη διαταραχή. Ωστόσο, για να μην επεκταθούμε σε κοινωνικά ζητήματα, ας δούμε πώς αντιλαμβάνεται την διαταραχή ο ανοϊκός ασθενής. Είναι γεγονός πως το άτομο βιώνει την σταδιακή μείωση της αυτονομίας του και της ικανότητάς του να εκτελεί ανεξάρτητα διάφορες δραστηριότητες. Το κόστος είναι μεγάλο αν αναλογιστεί κανείς πως ένα ενήλικο άτομο χρειάζεται φροντιστή και βοήθεια για όλα εκείνα που μέχρι προηγουμένως διεκπεραίωνε μόνο του. Εξαιτίας αυτού, αλλάζει το συναίσθημα ή/και η προσωπικότητα του ατόμου. Ο ανοϊκός ασθενής βρίσκεται σε σύγχυση ακόμη και για την ταυτότητά του πολλές φορές. Στην διαταραχή δεν συναντάται συχνά πόνος, αν και δεν είναι απίθανο να εμφανιστεί. Επιπλέον, συχνή είναι η απώλεια όσφρησης ή/και αλλαγή στην γεύση του ατόμου.
Η διαταραχή της μνήμης είναι το πιο γνωστό και συχνό σύμπτωμα που θα αισθανθεί κάποιος με μείζων νευρογνωστική διαταραχή. Ειδικότερα, οι ασθενείς δυσκολεύονται να θυμηθούν τα γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος, να ανακαλέσουν στην μνήμη τους πράγματα που έκαναν λίγες μέρες πριν, δυσκολεύονται στον προσανατολισμό στον χρόνο και ενδέχεται να επαναλαμβάνουν συνεχώς τις ίδιες ερωτήσεις. Δυσκολεύονται επίσης να βρουν τη λέξη που θέλουν να χρησιμοποιήσουν, να κατανοήσουν τον προφορικό λόγο και στην γραπτή παραγωγή του. Επιπλέον, μπορεί να δυσκολεύονται να χρησιμοποιήσουν ή ακόμα και να χρησιμοποιούν με μη αποτελεσματικό τρόπο, ένα εργαλείο ή μια οικιακή συσκευή εξαιτίας απραξίας. Με δυσκολία, προσαρμόζουν την συμπεριφορά τους στις κοινωνικές επιταγές και καταστάσεις ενώ παράλληλα, τείνουν να χάνονται εύκολα, ακόμη και σε γνωστά μέρη.
Πέραν των ανωτέρω, μερικά από τα συμπτώματα που μπορεί να αντιμετωπίσει δευτερογενώς το άτομο, χωρίς να σχετίζονται δηλαδή αμιγώς με την διαταραχή είναι η επιθετικότητα ή/και η καχυποψία, το καταθλιπτικό συναίσθημα, το άγχος, οι διαταραχές στον ύπνο ή/και την όρεξη για φαγητό, οι παραισθήσεις ή ακόμα και ψευδαισθήσεις.
Πώς μπορώ να βοηθήσω τον εαυτό μου;
Δυστυχώς, πλήρης θεραπεία για την επαναφορά της εγκεφαλικής βλάβης δεν υπάρχει. Η άνοια που προκαλείται από διάφορα νοσήματα ή αίτια είναι πολλές φορές αναστρέψιμη όμως κατά κύριο λόγω, αυτό είναι γνωστό από την αρχή εμφάνισης της διαταραχής. Για τις περισσότερες περιπτώσεις η προοδευτική άνοια παθολογικής φύσεως δεν είναι αναστρέψιμη και δεν είναι δυνατό το άτομο να επανέλθει σε καταστάσεις προηγούμενων ετών, κατά τις οποίες ο εγκέφαλος λειτουργούσε χωρίς εμφανή παθολογία. Τα φάρμακα και οι άλλες θεραπευτικές παρεμβάσεις για την άνοια επιδιώκουν την καθυστέρηση της εξέλιξης της νόσου. Το σημαντικό επίτευγμα είναι πως προσφέρουν μια σαφώς καλύτερη ποιότητα ζωής στον ασθενή και ελαττώνουν το βάρος φροντίδας για τους οικείους και την οικογένεια.
Με την υποψία άνοιας, οφείλουμε να απευθυνθούμε στο ιατρικό προσωπικό και να κάνουμε τις απαραίτητες εξετάσεις. Εάν ο ασθενής πάσχει από θεραπεύσιμης αιτιολογίας άνοια, η θεραπεία κατευθύνεται προς την αντιμετώπιση της διαταραχής. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις, η διερεύνηση και οι ιατρικές εξετάσεις, όπως και το ιστορικό είναι σημαντικά για να συλλεχθούν όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες για την αιτιολογία της νόσου. Για τους περισσότερους, είναι σημαντικό να χορηγηθεί υποστηρικτική φροντίδα και άσκηση όταν αυτό είναι εφικτό. Ο ασθενής και η οικογένειά του μπορούν να βοηθηθούν μέσω της ψυχολογικής υποστήριξης και ψυχοθεραπείας με φαρμακολογική φροντίδα των ειδικών συμπτωμάτων που διαταράσσουν την συμπεριφορά, όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο. Είναι ζωτικής σημασίας για την πορεία της νόσου η έγκαιρη, πρώιμη χορήγηση αγωγής, όταν δηλαδή τα συμπτώματα είναι σχετικά ήπια. Αποτελεί προσπάθεια να διατηρήσει ο ασθενής την λειτουργικότητά του για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο διάστημα.
Η επίσκεψη σε έναν ειδικό ιατρό θα σας δώσει συγκεκριμένες απαντήσεις αν έχετε διαγνωστεί με άνοια, ωστόσο μερικές πρακτικές συμβουλές για να βοηθηθεί ο ασθενής με μείζων νευρογνωστική διαταραχή είναι οι ακόλουθες:
- Απασχοληθείτε με παιχνίδια μνήμης και γρίφους.
- Διατηρήστε μια σχετικά σταθερή ρουτίνα, βοηθώντας την μνήμη σας να μείνει σε εγρήγορση.
- Χρησιμοποιείστε ετικέτες για τα πράγματά σας, ώστε να σας βοηθούν να παραμένετε οργανωμένοι αποφεύγοντας την σύγχυση και την ταραχή.
- Χρησιμοποιήστε πίνακες υπενθύμισης για τα σημαντικά πράγματα που θέλετε να κάνετε μέσα στην μέρα, ώστε να μην χάνεστε.
- Φτιάξτε ένα χώρο αποθήκευσης των καθημερινών αντικειμένων σας, όπως γυαλιά, κλειδιά, πορτοφόλι, ταυτότητα, κινητό, χάπια σε εμφανές σημείο μέσα στο σπίτι για να μην ξεχνάτε που τα τοποθετήσατε.
- Έχετε πάντα στο πορτοφόλι σας μια λίστα με σημαντικά τηλέφωνα φίλων και συγγενών που θα μπορούν να σας βοηθήσουν σε περίπτωση που δεν θυμάστε τον δρόμο της επιστροφής για το σπίτι.
- Ενημερωθείτε για τα νέα από καθημερινές εφημερίδας, ώστε αφενός, να σας κρατούν ενήμερους για την επικαιρότητα και αφετέρου, να σας υπενθυμίζουν την σημερινή ημερομηνία.
Να θυμάστε πως η καλύτερη θεραπεία για την άνοια είναι η ενημέρωση και η πρόληψη!!
Πώς μπορώ να βοηθήσω έναν δικό μου άνθρωπο που πάσχει από Άνοια ;
Ο ρόλος των φροντιστών είναι σημαντικός για την πορεία της άνοιας και την υγεία του ασθενούς. Το βάρος της φροντίδας συνήθως κατακλύζει την οικογένεια. Είναι σημαντικό να γνωρίζετε πως η δική σας κατάσταση, σωματική και πνευματική, επηρεάζει άμεσα τον ασθενή. Επομένως, για να τον φροντίσετε αποτελεσματικά πρέπει πρώτα να φροντίσετε τον εαυτό σας. Για να επιτευχθεί αυτό ευκολότερα, πέρα από τις ιατρικές εξετάσεις για εσάς τους φροντιστές είναι σημαντικό να απευθυνθείτε και σε κάποιον ειδικό ψυχολόγο που θα σας βοηθήσει να διαχειριστείτε αυτό το βάρος που αισθάνεστε. Πιο συγκεκριμένα, μερικές χρήσιμες συμβουλές:
- Θυμηθείτε τους λόγους για τους οποίους επιλέξατε να φροντίσετε σε αυτή την δυσκολία τον ασθενή. Μην τον κρίνετε εξαιτίας της ασθένειας του! Παραμένει η μητέρα, ο πατέρας, η γιαγιά, ο παππούς που αγαπήσατε απλώς τώρα η κατάσταση της υγείας του είναι διαφορετική.
- Διατηρήστε τον σεβασμό σας γι αυτό το άτομο. Βάλτε τα όρια σας και αντιδράστε με ώριμο τρόπο στην συμπεριφορά του ασθενή.
- Προσπαθήστε να κατανοήσετε τις δυσκολίες που επιφέρει στη ζωή του ασθενή η νόσος και συζητήστε τρόπους ώστε να βελτιωθεί η καθημερινότητα και τον δύο.
- Διατηρήστε όσο μπορείτε την ψυχραιμία σας. Ο εκνευρισμός δεν θα βοηθήσει κανέναν από τους δύο.
- Να είστε ειλικρινείς με τον ασθενή, μην προσπαθείτε συνεχώς να κάνετε μια κατάσταση να φαίνεται πιο όμορφη απ’ ότι είναι πραγματικά. Επενδύστε στην αίσθηση ασφάλειας για τον ασθενή, έτσι θα σας εμπιστευθεί και οι τεταμένες στιγμές θα είναι λιγότερες. Η σωματική εγγύτητα, το άγγιγμα των χεριών, τα σφιχτά αγκαλιάσματα, οι χειρονομίες και οι ματιές δημιουργούν μια αίσθησης ηρεμίας και ζεστασιάς που καθησυχάζουν τον ασθενή.
- Λειτουργήστε όπως ένας εκπαιδευτής. Είναι σημαντικό να μάθετε στον ασθενή να διατηρεί συγκεκριμένες ρουτίνες, όπως το πλύσιμο των χεριών, η λήψη της φαρμακευτικής αγωγής κ.α.
- Βρείτε τρόπους εκτόνωσης και ανακούφισης για εσάς τους ίδιους. Οι άνθρωποι δεν είναι φτιαγμένοι να κουβαλούν συνεχώς τέτοια φορτία μόνοι τους. Επενδύστε χρόνο στο σώμα σας, τις σχέσεις και τα ενδιαφέροντά σας όταν ο ασθενής κοιμάται ή ασχολείται με κάτι άλλο.
- Εκφράστε τα συναισθήματα και τα όσα νιώθετε. Είναι εντάξει να μην είστε ευχαριστημένοι με την όλη κατάσταση που βιώνετε και έχουν σημασία οι σκέψεις που κάνετε. Μην τις κρατάτε μέσα σας!
- Ζητήστε βοήθεια όταν νιώσετε πως φτάσατε στα όρια σας! Όσο νωρίτερα πάρετε βοήθεια εσείς οι ίδιοι, για τόσο περισσότερο διάστημα θα μπορείτε να φροντίζετε αποτελεσματικά ένα άτομο με άνοια.
Για περισσότερες πληροφορίες και συμβουλές, μπορείτε να συμβουλευτείτε τον οδηγό βοήθειας για τους περιθάλποντες ατόμων με άνοια της Ελληνικής Εταιρείας Νόσου Alzheimer και συναφών διαταραχών:
VivlioGiaPerithalpontes.pdf (alzheimer-hellas.gr)
Βιβλιογραφία
Alzhermer’s Disease International (2012) World Alzhermer Report: World Alzhermer Report 2012.
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders – fifth edition / DSM -5.
Huperzine A for Alzheimer’s disease: a systematic review and meta-analysis of randomized clinical trials. Yang G, Wang Y, Tian J, Liu JP.
Prince M et al. The global prevalence of dementia:a systematic review and meta analysis. Alzheimers Dement. 2013.
Ανδρέας Κ. Παπανικολάου(2007) Οι αμνησίες. Καραμανλίδης Αζαρίας (μεταφ.- επιμ.). Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης: Ηράκλειο Κρήτης.
