Η ζωή μας είναι η αναπαράσταση των επιλογών που καλούμαστε να κάνουμε καθημερινά. Πολλές φορές ερχόμαστε αντιμέτωποι με δύσκολες αποφάσεις ή διλήμματα, που αφορούν την προσωπική και επαγγελματική μας ανάπτυξη και ευημερία. Κάποιες φορές γνωρίζουμε την σωστή απόφαση, ενώ κάποιες άλλες όχι. Κάθε επιλογή, μας φέρνει αντιμέτωπους με συναισθήματα ανασφάλειας, αγχους και ενοχών. Έκανα άραγε την σωστή επιλογή;
Η ευθύνη των επιλογών είναι επιβάρυνση για την ψυχική υγεία ειδικότερα αν αποδειχθούν λανθασμένες. Γι’αυτό, σε καθημερινή βάση χρησιμοποιούμε ασυνείδητες ρουτίνες για να ανταπεξέλθουμε στην πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει τις περισσότερες αποφάσεις που αναγκαζόμαστε να πάρουμε. Αυτές οι ρουτίνες ονομάζονται ευρετικές και είναι ένας μηχανισμός που μας βοηθά να αντιμετωπίσουμε το άγνωστο και να βγαίνουμε από τα διλήμματα της ζωης αλώβητοι.
Κατά πόσο οι επιλογές μας είναι αντικειμενικές και ελεγχόμενες από το συνειδητό μας τελικά;
Σύμφωνα με τον νευρολόγο Antonio Damasio οι αποφάσεις ελέγχονται από το συναίσθημα και όχι από την λογική. Σε έρευνα του, εξέτασε άτομα με προβλήματα στο κομμάτι του εγκεφάλου που δημιουργεί το συναίσθημα και φάνηκε να υπάρχει συσχέτιση της ανικανότητας να αισθανθούν συναισθήματα με την δυσκολία να παίρνουν αποφάσεις. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρει πως μπορούσαν να περιγράψουν με την λογική τους το πρόβλημα και τι έπρεπε υποθετικά να κάνουν, αλλά δεν μπορούσαν να πάρουν καμία πραγματική απόφαση. Με βάση τα παραπάνω γίνεται φανερό πως οι αποφάσεις μας δεν είναι όσο αντικειμενικές θεωρούμε. Το συναίσθημα είναι κατά κύριο λόγο οδηγός, επηρεάζοντάς μας σημαντικά προς μια κατεύθυνση, τις περισσότερες φορές την λιγότερο συναισθηματικά επιζήμια για εμάς.
Υπάρχουν, όμως, τρόποι να αναγνωρίσουμε το πότε επηρεάζεται η απόφασή μας από το συναίσθημα ώστε να πράξουμε αντικειμενικά και με την σιγουριά της επίγνωσής μας. Αυτό συμβαίνει όταν αναγνωρίζουμε και έπειτα σπάμε τις ευρετικές ρουτίνες που μας “προστατεύουν” από το να αποφασίζουμε ανεπηρέαστοι.
Η πρώτη παγίδα στην οποία πέφτουμε ασυνείδητα όταν καλούμαστε να πάρουμε κάποια απόφαση είναι να σταθεροποιουμαστε στην αρχική εντύπωση που μας δίνει μια κατάσταση και να την κρίνουμε με μια μόνο οπτική, την πρώτη –Anchoring trap-. Επειδή αυτή είναι μια διαδικασία που κάνει ο εγκέφαλός μας αυτόματα χρειάζεται να πάρουμε χρόνο πριν πράξουμε ή λάβουμε κάποια απόφαση. Είναι σημαντικό να βλέπουμε και από άλλες οπτικές το πρόβλημα, να είμαστε ανοιχτοί σε συζήτηση με άλλους ανθρώπους και να διαπραγματευόμαστε εσωτερικά τις διάφορες επιλογές πριν καταλήξουμε.
Η δεύτερη και ίσως η δυσκολότερη παγίδα είναι η αποφυγή της ευθύνης επιλέγοντας αυτό που είναι κατεστημένο –Status quo trap-. Στην επιθυμία να προστατεύσουμε το ego μας από κάποια επιζήμια απόφαση, ασυνείδητα, επιλέγουμε την πιο συνηθισμένη επιλογή από την πλειοψηφία. Με αυτό τον τρόπο δεν χρειάζεται να λάβουμε δράση ούτε να πάρουμε κάποια ευθύνη επιλέγοντας κάτι καινοτόμο. Λιγότερο ψυχολογικό ρίσκο ισούται με λιγότερη πιθανότητα κριτικής και ματαίωσης. Όσο περισσότερες επιλογές μας δίνονται τόσο μεγαλύτερο είναι και το στρες και η επιρροή της πλειοψηφίας. Ωστόσο, υπάρχουν τρόποι να εντοπίσουμε πότε έχουμε πέσει στην παγίδα αυτή. Πριν παρθεί κάποια απόφαση, είναι σοφό να παίρνουμε λίγο χρόνο και να υπενθυμίζουμε στον εαυτό μας τον αρχικό μας σκοπό και στόχο. Είναι επίσης, σημαντικό να αναλογιζόμαστε αν επιλέγουμε τον εύκολο περπατημένο δρόμο για ασφάλεια και να τονίζουμε στον εαυτό μας πως η νόρμα δεν θα έχει για πάντα αυτή την εικόνα ενώ έχουμε και άλλες επιλογές πέρα από αυτή.
Πολλές τωρινές επιλογές επηρεάζονται από τις παλαιότερες. Σε μια ασυνείδητη προσπάθεια να δικαιολογήσουμε τις αποφάσεις που έχουμε πάρει μέχρι τώρα επιλέγουμε με τον ίδιο τρόπο και προς την ίδια κατεύθυνση ακόμη και αν έχει αποδειχθεί πως δεν μας εξυπηρέτησε στο παρελθόν –sunk-coast trap-. Δυσκολευόμαστε να παραδεχτούμε πως κάναμε λάθος διότι έτσι αποδεχόμαστε την ευθύνη που μας αναλογεί, κάτι πληγώνει και ματαιώνει τον εγωισμό μας. Χρειάζεται να κάνουμε συνειδητή προσπάθεια να αφήσουμε τα λάθη πίσω και να παραδεχτούμε πως σφάλλαμε. Σε αυτή την περίπτωση είναι σημαντική η συμβολή των ανθρώπων μας.
Σε συνδυασμό με sunk- coast trap είναι συχνό το φαινόμενο της αναζήτησης πληροφοριών και στοιχείων που να υποστηρίζουν τo ένστικο μας προς μια απόφαση ακόμη και αν αυτή είναι λάθος –confirming evidence trap-. Αυτή η παγίδα δημιουργεί μια μεροληψία προς αυτό που μας είναι αρεστό και γνωστό. Είναι λοιπόν απαραίτητο να επεξεργαζόμαστε όλες τις πιθανές αποφάσεις με την ίδια λαχτάρα και περιέργεια και να είμαστε ειλικρινείς με τα κίνητρα επιλογής μας. Επίσης, μπορούμε να επιχειρηματολογήσουμε με κάποιον που διαφωνεί με την άποψη μας ώστε να σιγουρευτούμε πως δε θα υπάρξει μεροληψία καταλήγοντας στην τελική απόφαση.
Οι αποφασεις ειναι μια στρεσογόνα διαδικασία που στο μεγαλύτερο μέρος της γίνεται ασυνείδητα και με γνώμονα το συναίσθημα. Οι νέες αποφάσεις προκαλούν δύο κομβικούς φόβους, του αγνώστου και της ανάληψης ευθυνών, που σχετίζονται με δυο απο τα υπαρξιακά άγχη που απασχολούν τον άνθρωπο, με αποτέλεσμα ο εγκέφαλός μας να χρησιμοποιεί ασυνείδητους μηχανισμούς προστασίας.
Όμως, μπορούμε και είναι σημαντικό να πάρουμε τον έλεγχο των αποφάσεων μας ώστε όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα, να είναι πραγματικά ευνοϊκό για την εξέλιξη μας. Αυτό συμβαίνει όταν αποστασιοποιούμαστε από το πρόβλημα και παίρνουμε χρόνο να σκεφτούμε χωρίς προκαταλήψεις και συναισθηματική φόρτιση.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Decisions are emotional, not logical: the neuroscience behind decision-making,
JIM CAMP (//BIGTHINK.COM/COMMUNITY/JIM-CAMP). 11 June, 2012
John S. Hammond, Ralph L. Keeney, and Howard Raiffa, The Hidden Traps in
Decision Making. Harvard Business Review, Reprint Number: 98505. September, October 1998
