– Μου αρέσει πολύ αυτή η ταινία!
– Έλα μωρέ, σιγά την ταινία. Δε μου αρέσει καθόλου!
– Α οκ! Εσένα ποια σου αρέσει;
Η παραπάνω στιχομυθία σου φαίνεται κάπως ξένη, κάπως εκτός πραγματικότητας; Έχεις συνηθίσει την κατάληξη μιας τέτοιας κουβέντας κάπως αλλιώς; Ίσως κάπως έτσι:
– Πας καλά; Τι δε σου άρεσε; Αφού ήταν ταινιάρα!
– Δε μου άρεσε, ήταν πολύ βαρετή.
– Καλά! Ξέρεις εσύ από ταινίες. Εδώ σου άρεσε η άλλη η χάλια, η ….
… και μπλα, μπλα μπλα. Και ξεκινάει ένας διάλογος, όπου το ένα μέρος προσπαθεί να πείσει το άλλο να συμμεριστεί την άποψή του. Και το παράδειγμα μας αφορούσε κάτι ασήμαντο, όπως μια ταινία. Ξέρεις πολύ καλά που μπορεί να καταλήξει μια κουβέντα με θέμα την πολιτική, τη θρησκεία, τις προσωπικές απόψεις. Γιατί όμως δε μπορούμε να δεχτούμε πως υπάρχουν αντίθετες απόψεις από τη δική μας; Γιατί όσο φουντώνει η κουβέντα, νιώθουμε ένα αίσθημα θυμού, αυξάνονται οι παλμοί μας και η ένταση της φωνής μας; Γιατί φανατιζόμαστε;
Για να μάθουμε τα αίτια που προκαλούν μια συνθήκη πρέπει να ανατρέξουμε στην αρχή. Όπως είχαμε αναφέρει και σε παλαιότερο άρθρο (https://psychoedu.gr/ti-tha-poun-oi-alloi/), το ανθρώπινο είδος εξελίχθηκε χάρη στη δύναμη της ομάδας. Το να ανήκεις σε μια ομάδα αυξάνει τις πιθανότητες επιβίωσης σου κατακόρυφα. Για να ανήκεις όμως σε μία ομάδα, πρέπει να σε αποδεχτούν τα μέλη της. Έτσι λοιπόν, η υπακοή στους κανόνες της ομάδας αποτελούσε μονόδρομο επιβίωσης. Τέτοιοι κανόνες θα μπορούσαν να είναι: «Δεν κλέβουμε από άλλα μέλη της ομάδας» ή «Όταν χρειαστεί, υπερασπιζόμαστε την ομάδα από αντίπαλες ομάδες».
Όπως πολύ καλά γνωρίζουμε όμως, δεν είναι οι κανόνες αυτοί που προσδίδουν ομοιογένεια σε μία ομάδα. Αυτό που φέρνει μια ομάδα ανθρώπων πιο κοντά είναι οι κοινές αξίες, οι δεσμοί μεταξύ των μελών και τα κοινά πιστεύω. Οι άνθρωποι λοιπόν, που κατάφεραν να περάσουν τα γονίδιά τους στις επόμενες γενιές, ήταν εκείνοι που κατάφεραν να μείνουν στην ομάδα. Εκείνοι δηλαδή που κατάφεραν να αποδεχτούν τις αξίες και τα ‘’θέλω’’ της ομάδας. Και για μια μικρή ομάδα ανθρώπων, κάτι τέτοιο είναι σχετικά εύκολο. Όμως οι ομάδες ανθρώπων μεγάλωσαν γρήγορα. Πολύ γρήγορα. Από απλές νομαδικές φυλές κυνηγών και συλλεκτών, έγιναν μόνιμα καταλύματα γεωργών. Τα καταλύματα μετατράπηκαν σε χωριά και τα χωριά σε πόλεις.
Η ταχύτητα της εξέλιξης του πολιτισμού ξεπέρασε την ταχύτητα της φυσικής εξέλιξης του ανθρώπου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είχε το χρόνο που χρειάζεται για να εξελιχθεί και να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις των σύγχρονων κοινωνιών. Έτσι συνέχισε να λειτουργεί στο πλαίσιο που γνώριζε, αυτό των μικρών ομάδων. Στον ανθρώπινο εγκέφαλο, η κοινωνία είναι χωρισμένη σε ομάδες, όπως για παράδειγμα οι κυνηγοί και οι γεωργοί. Στη σύγχρονη εποχή, αυτές οι ομάδες μπορούν να χωριστούν σε θρησκευτικές ομάδες, αθλητικές ομάδες, πολιτικές ομάδες και ούτω καθεξής.
Γιατί όμως φανατισμός; Γιατί δεν μπορούμε ούτε καν να ακούσουμε μια αρνητική άποψη για την ομάδα που θεωρούμε πως ανήκουμε;
Στο άρθρο poios-exei-ton-elegxo-3/ μιλήσαμε για τον τρόπο που το Εγώ μας ταυτοποιείται με πράγματα και ιδέες. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας, ταυτίζουμε τον εαυτό μας με ομάδες, ιδέες ακόμη και αντικείμενα. Η ομάδα που υποστηρίζουμε είναι ένα κομμάτι του εαυτού μας. Ακόμα και αν μετά από είκοσι χρόνια, σε μια ποδοσφαιρική ομάδα για παράδειγμα, έχουν αλλάξει όλοι οι παίχτες, ο ιδιοκτήτης, το στάδιο ή ακόμη και το σήμα, εμείς θα συνεχίσουμε να την υποστηρίζουμε. Στη ζωή μας έχουμε ανάγκη από σταθερές, για να μας υπενθυμίζουν το ποιοι είμαστε. Γι’ αυτό λοιπόν μια ‘’επίθεση’’ στην ‘’ομάδα’ μας, είναι μια επίθεση στις επιλογές μας και κατ’ επέκταση στο Εγώ μας. Έτσι ενεργοποιούνται οι αμυντικοί μηχανισμοί μας, οι ίδιοι που θα ενεργοποιούσαμε εάν κάποιος άνθρωπος κινούταν επιθετικά εναντίων μας.
Υπάρχει κάτι που μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό;
Το πρώτο βήμα για την επίλυση οποιουδήποτε προβλήματος είναι να αναγνωρίσουμε πως υπάρχει πρόβλημα. Ο φανατισμός είναι κάτι που υπάρχει μέσα σε όλους μας. Είναι μια δύναμη, που όμως μπορούμε να τιθασεύσουμε. Απαιτεί τεράστια ψυχικά αποθέματα για να καταλάβουμε πως μια αντίθετη άποψη δεν αποτελεί προσωπική επίθεση. Η μόρφωση καθώς και η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης είναι καθοριστικής σημασίας για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Μα πάνω απ’ όλα, έχει σημασία να συνειδητοποιήσουμε πως δεν είμαστε η ομάδα μας, το κόμμα μας, η θρησκεία μας. Η προσωπική μας ταυτότητα αποτελείται από ιδέες και αξίες πολύ ανώτερες από αυτές, όπως η αγάπη, ο σεβασμός, η αλληλεγγύη. Ιδέες με τις οποίες όλα τα άτομα, σε όλες τις ομάδες, έχουν την ικανότητα να συνδεθούν.
«Πέντε λεπτά μετά τη γέννησή σου, αποφασίζουν για εσένα το όνομά σου, την εθνικότητά σου, τη θρησκεία σου και εσύ ξοδεύεις την υπόλοιπη ζωή σου υπερασπιζόμενος κάτι το οποίο δεν επέλεξες»
Nilesh Jain
