_______________________________________________________________________________
Το στρες αποτελεί μία πολυδιάστατη έννοια. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλές φορές συγχέεται με την έννοια του στρεσογόνου ερεθίσματος. Το στρεσογόνο ερέθισμα είναι ένα φυσικό, ψυχολογικό ή και συναισθηματικό ερέθισμα/κατάσταση όπου ως αποτέλεσμα επιφέρει στρες.
Από την άλλη πλευρά, στρες αποτελεί μία φυσική αντίδραση του οργανισμού μέσω του σώματος σε οποιοδήποτε εξωτερικό ερέθισμα (π.χ. τραύμα, πίεση, αλλαγή, απαίτηση, πρόκληση κ.α.). Άλλες φορές λειτουργεί θετικά, ως αμυντικός μηχανισμός (π.χ. απόκριση σε έναν κίνδυνο ή μία απειλή) ενώ άλλες φορές συνδέεται με μία αρνητική χροιά, ιδιαίτερα όταν είναι χρόνιο, με αποτέλεσμα πολλές φυσικές, ψυχολογικές, γνωστικές και συμπεριφορικές απόρροιες, με την έκπτωση της λειτουργικότητας και την εμφάνιση πολλών ψυχοσωματικών προβλημάτων (π.χ. εξανθήματα, πονοκεφάλους, πόνοι στην πλάτη κ.α.) να βρίσκονται στον πυρήνα.
Οι απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνίας και η ανάγκη ανταπόκρισης του ανθρώπου σ’ αυτές, καθώς και ο τρόπος και ο ρυθμός ζωής της πλειοψηφίας του πληθυσμού, καταστούν ιδιαίτερα δύσκολο και περιπλέκουν ακόμη περισσότερο την εύρεση του αίτιου και του αιτιατού του στρες.
Μία από τις κυριότερες πηγές στρες αποτελεί η εργασία. Πιο συγκεκριμένα, επαγγέλματα που σχετίζονται με την ιατρική και των συναφών αυτής παραϊατρικών κλάδων (οδοντιατρική, νοσηλευτική κ.λπ.), εκπαιδευτικοί κάθε βαθμίδας, ψυχολόγοι ή ακόμη και φοιτητές καταγράφουν αυξημένα επίπεδα στρες. Με την πορεία της πανδημίας και όσων επιφέρει σε προσωπικό αλλά και κοινωνικό επίπεδο ολοένα και περισσότεροι είναι οι επαγγελματίες που αναφέρουν στρες, άγχος, σωματική και ψυχολογική καταπόνηση με την ανάγκη ξεκούρασης να είναι πιο έντονη από ποτέ.
Ποιοι παράγοντες συμβάλλουν στο εργασιακό στρες;
Επειδή το στρες γενικά αλλά και το εργασιακό συγκεκριμένα, είναι μία ευρεία κατάσταση, εξίσου ευρείς είναι και οι παράγοντες που το προκαλούν. Ενδεικτικά,
- Απαιτήσεις του επαγγέλματος (π.χ. γνώση παραπάνω των ενός ξένων γλωσσών, ύπαρξη Χ ετών προϋπηρεσίας κ.α.),
- Έλλειψη εξοπλισμού,
- Σχέσεις με συναδέλφους,
- Σχέσεις με προϊσταμένους,
- Εργασιακές συνθήκες (π.χ. διάρκεια διαλειμμάτων, ανταγωνιστικό περιβάλλον κ.α.),
- Υπερφόρτωση ρόλων πέραν της ειδικότητας του κάθε εργαζομένου,
- Απολαβές,
- Άγχος για τις μελλοντικές εργασιακές προοπτικές και ευκαιρίες,
- Η προσωπικότητα του ίδιου του ατόμου (π.χ. άγχος ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας),
- Η αγάπη για το εργασιακό αντικείμενο,
- Η ικανοποίηση του εργαζομένου από το αντικείμενο εργασίας του,
- Το ενδιαφέρον που επιδίδει ο εργαζόμενος,
- Η αυτόνομη δράση του εργαζομένου (του επιτρέπεται στον εργασιακό χώρο να λαμβάνει ο/η ίδιος/α αποφάσεις ή χρειάζεται να υπακούει σε εντολές και να λαμβάνει έγκριση πριν προβεί σε κάποια ενέργεια; ),
- Ανυπαρξία επιβράβευσης
- Έλλειψη ηρεμίας και συνεργατικότητας,
- Η ανάγκη να επιδείξουν τις ικανότητες και την επάρκεια τους, κ.α.
Ποια αποτελέσματα επιφέρει το εργασιακό στρες;
Παρόλο που κάποιοι άνθρωποι υποστηρίζουν ότι λειτουργούν καλύτερα και αποτελεσματικότερα υπό συνθήκες πίεσης και άγχους, ωστόσο, έχει αποδειχθεί εμπειρικά ότι η (μακρο)χρόνια έκθεση σε στρες μπορεί να οδηγήσει σε αρνητικά αποτελέσματα κυρίως ψυχολογικά· αυτά αν δεν αντιμετωπιστούν επιφέρουν και σωματικά προβλήματα ή χρόνια νοσήματα (για παράδειγμα έχει βρεθεί ότι σε ασθενείς με καρδιοπάθεια και καρκίνο ακόμη και πέντε χρόνια πριν προσβληθούν από την ασθένεια, ήρθαν αντιμέτωποι με ένα έντονο στρεσογόνο γεγονός), αγχώδεις διαταραχές, διαταραχές της διάθεσης και ιδιαίτερα κατάθλιψη.
Επιπρόσθετα, διόλου σπάνια δεν είναι η έναρξη ή αύξηση του καπνίσματος, η ανάγκη πρόωρης συνταξιοδότησης, η ανάγκη συχνών αδειών ή/και αναρρωτικών, αλλά και η πρόθεση παραίτησης από την εργασία αποτελούν μονάχα κάποια από τα αποτελέσματα του εργασιακού στρες. Εκτός αυτών, το πιο άμεσα αντιληπτό αποτέλεσμα του χρόνιου εργασιακού στρες αποτελεί το «burnout» (γνωστό και ως σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης).
Τι είναι το «burnout»;
Το «burnout» έχει οριστεί ως ένα σύνδρομο συναισθηματικής εξάντλησης, αποπροσωποποίησης και μειωμένου αισθήματος του προσωπικού επιτεύγματος. Ιστορικά, η πρώτη εισαγωγή του όρου έγινε από τον Αμερικανό ψυχολόγο Herbert Freudenberger το 1975. Συνήθιζε να χρησιμοποιεί αυτό τον όρο όταν περιέγραφε τις επιπτώσεις του χρόνιου στρες για να βοηθήσει τους επαγγελματίες. Πιο συγκεκριμένα, είχε παρατηρήσει ότι τα άτομα που εργαζόταν σε πολυάσχολα πόστα και κατείχαν καίριες, υπεύθυνες θέσεις (π.χ. γιατροί, νοσοκόμες) παρουσίαζαν συμπτώματα σωματικής εξάντλησης, διαταραχές στον ύπνο, ευερεθιστότητα, καχυποψία, μεροληψία και αρνητικές στάσεις απέναντι σε συναδέλφους, πελάτες, ασθενείς κ.α. Τόνισε επίσης πως είναι μία κατάσταση κόπωσης ή και απογοήτευσης λόγω της αφοσίωσης του ατόμου σε έναν σκοπό, σε έναν τρόπο ζωής.
Δεν είναι καθόλου σπάνιο οι «πάσχοντες» από επαγγελματική εξουθένωση να παρουσιάζουν και καταθλιπτικά συμπτώματα, με αποτέλεσμα να επέρχεται μία σύγχυση αν η κλινική εικόνα οφείλεται στο σύνδρομο ή σε καταθλιπτική διαταραχή. «Λύση» στο «γρίφο» μπορεί να δοθεί-πέραν της ορθής διάγνωσης της κλινικής εικόνας-με διάφορα εργαλεία όπως το BDI για την κατάθλιψη και το ερωτηματολόγιο της Maslach για την επαγγελματική εξουθένωση για πιο έγκυρα αποτελέσματα.
Πού οφείλεται το «burnout»;
Κατά τον Freudenberger, είναι αποτέλεσμα ματαιώσεων και εξάντλησης που επέρχονται εξαιτίας των υπέρμετρων απαιτήσεων στην εργασία και της ανάγκης του ατόμου να καταβάλει προσπάθεια, ενέργεια και χρόνο προκειμένου να ανταπεξέλθει σ’ αυτές.
Ποια τα σημάδια του «burnout»;
Ο ανθρώπινος οργανισμός είναι δομημένος με τέτοιο τρόπο ώστε κάθε αρνητική δράση που ασκείται πάνω του να επιφέρει και αντιδράσεις ή σημάδια. Επειδή οι άνθρωποι εμφανίζουν μεταξύ τους πολυμορφίες, το «burnout» μπορεί να γίνει με διαφορετικό τρόπο αντιληπτό στον καθένα ωστόσο τα κύρια συμπτώματά του είναι τρία.
Αρχικά η εξάντληση (exhaustion) · οι άνθρωποι νιώθουν να έχουν «στερέψει» από δυνάμεις και κυριεύονται από μία συναισθηματική φθορά/εξάντληση. Νιώθουν ότι δεν μπορούν να αποδώσουν, να συνεργαστούν ή να αντιμετωπίσουν μία κατάσταση. Είναι συνεχώς «πεσμένοι» και κουρασμένοι με ιδιαίτερα χαμηλά ποσοστά ενέργειας. Σωματικά προβλήματα καθίστανται εμφανή και αντιληπτά μέσω του πόνου (π.χ. πονοκέφαλος, πόνοι στην πλάτη κ.α.) και γαστρεντερικών διαταραχών (στομάχι, συχνοουρία, δυσκοιλιότητα κ.α.).
Επίσης, η αποξένωση από δραστηριότητες που σχετίζονται με την εργασία είναι ένα ακόμη προειδοποιητικό σημάδι της επαγγελματικής εξουθένωσης. Σ’ αυτή την περίπτωση ο εργαζόμενος θεωρεί τη δουλειά του ως εξαιρετικά στρεσογόνα και απογοητευτική με την έννοια ότι δεν του προσφέρει συναισθήματα ικανοποίησης και ευχαρίστησης. Σταδιακά υιοθετεί μία κυνική στάση απέναντι σε συναδέλφους αλλά και στις εργασιακές συνθήκες εν γένει, ενώ παράλληλα αποσύρεται/αποξενώνεται συναισθηματικά και αισθάνεται «μουδιασμένος/η» σχετικά με το εργασιακό αντικείμενο.
Τέλος, ένας δείκτης επαγγελματικής εξουθένωσης είναι η μειωμένη απόδοση. Επειδή το «burnout» συμβαίνει και επηρεάζει κάθε πλαίσιο, ακολουθεί τον εργαζόμενο ακόμη και στο σπίτι. Έτσι, δυσκολεύεται να ανταπεξέλθει ακόμη και σε καθημερινά έργα (π.χ. οικιακές δουλειές) αλλά και δυσχεραίνει και τις σχέσεις του με τους άλλους (οικογένεια, φίλοι, σύντροφοι). Επομένως, υιοθετεί μία αρνητική στάση απέναντι σε κάθε έργο που καλείται να εκτελέσει, παρουσιάζει δυσκολία συγκέντρωσης και απάθεια, αλλά και έλλειψη δημιουργικότητας, ενώ η κοινωνική απόσυρση από το οικείο περιβάλλον είναι ιδιαίτερα συχνή.
Πώς αντιμετωπίζουμε το εργασιακό στρες και το «burnout»;
- Αρχικά, κρίνεται σκόπιμο να διεξαχθούν έρευνες σε πληθώρα επαγγελμάτων προκειμένου να καλυφθεί το γνωστικό κενό σχετικά με τα επαγγέλματα που δεν εντάσσονται στην ιατρική ή εκπαιδευτική σφαίρα. Μ’ αυτό τον τρόπο θα κοινοποιηθούν τόσο στην επιστημονική κοινότητα όσο και σε κάθε εργαζόμενο ξεχωριστά τα συμπτώματα, οι επιπτώσεις αλλά και οι διαφορές-πολυμορφίες του εργασιακού στρες και της επαγγελματικής εξουθένωσης σε κάθε εργασιακό τομέα.
- Επιπλέον, κρίνεται απαραίτητη η ύπαρξη ενός ψυχολόγου σε κάθε εργασιακό περιβάλλον προκειμένου οι εργαζόμενοι να εξωτερικεύουν τα συναισθήματα τους και να αντιμετωπίζουν πιο αποτελεσματικά και λειτουργικά τα εργασιακά ερεθίσματα και προκλήσεις.
- Εξίσου βοηθητική θα είναι η υποστήριξη και η συμβουλευτική διαδικασία και για τους εργοδότες καθώς σε συνεργασία με τους (οργανωσιακούς) ψυχολόγους θα δημιουργήσουν τις κατάλληλες συνθήκες για ένα πιο παραγωγικό, δημιουργικό και ευχάριστο εργασιακό περιβάλλον.
- Σε εργασίες όπου δεν καθίσταται δυνατή η παροχή συμβουλευτικών και ψυχολογικών υπηρεσιών, οι εργαζόμενοι όταν νιώθουν υψηλά επίπεδα πίεσης ή ότι οι απαιτήσεις ξεπερνούν τις δυνατότητες τους και δεν καθίσταται δυνατή η ανταπόκριση σε αυτές, να επισκέπτονται και να συνομιλούν με έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας για καλύτερη διαχείριση των συναισθημάτων και της εργασιακής κατάστασης.
- Επιπλέον, είναι ζητούμενο και ανάγκη να καταπολεμηθεί και να τερματιστεί το στίγμα γύρω από την ψυχική υγεία, ώστε οι εργαζόμενοι να μη ντρέπονται, ούτε να δυσφορούν όταν χρειάζονται διαλείμματα και διακοπές (“Είναι οκ, να μην είσαι οκ όλες τις ημέρες“).
- Όσον αφορά επαγγέλματα όπως οι ψυχολόγοι και οι ψυχίατροι δεν είναι αρνητικό στοιχείο, ούτε αδυναμία, ή ανεπάρκεια και φυσικά ούτε έλλειψη γνώσης το να ζητούν εποπτεία σε δύσκολα περιστατικά και συνθήκες.
- Είναι αυτονόητο αλλά όλο και περισσότερο αναγκαίο και άξιο προσοχής να τονίζουμε ότι η απομάκρυνση και η φυγή από τοξικά περιβάλλοντα και ανθρώπους μόνο θετικά αποτελέσματα μπορεί να επιφέρει σε ατομικό (πρωτίστως) και συλλογικό (δευτερευόντως) επίπεδο. Ο πειραματισμός και η δοκιμή σε πολλές εργασίες και συνθήκες εκτός από επαγγελματική εμπειρία προσφέρει και «μαθήματα ζωής» (το άτομο αντιλαμβάνεται τα όρια του, ποιες συμπεριφορές είναι ανεκτές και ποιες όχι, μαθαίνει να «μάχεται» για τα δικαιώματα του, κ.α.).
- Βοηθητικό είναι επίσης να αντιμετωπίζουμε και να αντιλαμβανόμαστε τα προβλήματα όχι ως τέτοια αλλά ως προκλήσεις και ευκαιρίες για εξέλιξη.
- Η υιοθέτηση στρατηγικών τόσο εστιασμένες στο συναίσθημα όσο και στο ίδιο το πρόβλημα/κατάσταση μπορούν να συμβάλλουν σημαντικά στη μείωση ατομικού και εργασιακού στρες.
- Εργασιακά περιβάλλοντα που ενισχύουν και προωθούν την αυτόνομη δράση, τη λήψη πρωτοβουλιών από μεριάς των εργαζομένων, τη δημιουργικότητα αλλά και το σεβασμό μπορούν να δημιουργήσουν τις κατάλληλες συνθήκες για μία παραγωγική (συν)εργασία.
- Αποτελεί αναγκαιότητα οι εργοδότες να συνειδητοποιήσουν το άγχος και την πίεση των εργαζομένων στην προσπάθειά τους να επιτύχουν και να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις και να μη τους πιέζουν παραπάνω ούτε να τους δίνουν έργα που ξεπερνούν τις δυνατότητες και τις γνώσεις τους.
- Τέλος, όσον αφορά τον φοιτητικό πληθυσμό, προκειμένου να αποφευχθεί το στρες και η εξουθένωση χρειάζεται να αντιληφθούν τη σχολή ως πρόκληση και ευκαιρία γνώσης, να μην ανταγωνίζονται μεταξύ τους και να μη προσεγγίζουν το αντικείμενο βαθμοθηρικά.
- Κλείνοντας, η υπενθύμιση που πρέπει να δίνουμε στον εαυτό μας καθημερινά είναι ότι μπορούμε να τα καταφέρουμε και αν αγαπάμε αυτό που κάνουμε τότε θα είμαστε κάτι παραπάνω από επαρκείς και αποτελεσματικοί! Τέλος, τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό και πρωτεύον από την ψυχική μας υγεία γι’ αυτό και χρειάζεται να τη θέτουμε πάντοτε σε προτεραιότητα!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Van der Wal, A. B., R., Wallage, J., & Bucx, J.L., M. (2018). Occupational Stress, Burnout and Personality in Anesthesiologists. Current Opinion Anesthesiologists.
Khan, A., Theo, RH, K., Islam, S., & Hassard, J. (2018). Psychosocial Work Characteristics, Burnout, Psychological Morbidity Symptoms and Early Retirement Intetions: a Cross-Sectional Study of NHS Consultants in the UK. BMJ Open.
Institute for Quality and Efficancy in Health Care (2020). Depression: What is Burnout?
Depression: What is burnout? – InformedHealth.org – NCBI Bookshelf (nih.gov)(<-διαθέσιμο εδώ)
