Επαγγελματική εξουθένωση
Ο όρος «επαγγελματική εξουθένωση»/ “professional burnout” αντικατοπτρίζει τον κορεσμό ή την εξάντληση που νιώθει κανείς από το επάγγελμα του. Χαρακτηρίζεται ως σύνδρομο αρνητικής επίδρασης του στρες από την εργασία, που διογκώνεται όταν υπάρχει συνεχόμενη και κλιμακούμενη πίεση και την οποία δεν μπορεί να ελέγξει το άτομο.
Σύμφωνα με τον Freudenberger, η επαγγελματική εξουθένωση είναι μια κατάσταση αδυναμίας για επίδοση ή μια κατάσταση που δημιουργείται λόγω υπερβολικών απαιτήσεων που έχουν σχέση με την ενέργεια, τη δύναμη ή τις δυνατότητες κάποιου. Σύμφωνα με τον συγκεκριμένο, τα αφοσιωμένα και απορροφημένα από την εργασία τους άτομα, είναι αρκετά πιο ευάλωτα στο να εμφανίσουν σημάδια επαγγελματικής εξουθένωσης, διότι αισθάνονται εσωτερική πίεση να προσφέρουν και εξωτερική πίεση στην ικανότητα τους για απόδοση.
Άλλοι θεωρητικοί περιγράφουν τον όρο της επαγγελματικής εξουθένωσης με διαφορετικούς τρόπους. Κάποιοι την αναφέρουν ως ανισορροπία μεταξύ των δυνατοτήτων, των αξιών και των προσδοκιών του ατόμου με τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος, ενώ κάποιοι άλλοι αναφέρονται σε αυτήν ως μια δυσανάλογα υψηλή προσπάθεια και επένδυση του ατόμου στην εργασία του, αλλά με χαμηλή ικανοποίηση από αυτήν.
Η επαγγελματική εξουθένωση θα λέγαμε πως αποτελεί μια μορφή άμυνας του ατόμου, η οποία εκδηλώνεται με απάθεια, συναισθηματική αποστασιοποίηση ή και αλαζονεία. Είναι σημαντικό ο όρος αυτός να μην συγχέεται με το στρες ,διότι το στρες μπορεί να υπάρξει και με θετικό πρόσημο σε αντίθεση με την επαγγελματική εξουθένωση που είναι πάντα αρνητική. Επίσης, το στρες που έχει προκληθεί λόγω ενός επαγγελματικού ζητήματος ,δεν οδηγεί απαραίτητα σε επαγγελματική εξουθένωση, όμως η επαγγελματική εξουθένωση συνιστά μια ιδιαίτερη αντίδραση του στρες. Είναι συγκεκριμένος μηχανισμός με συγκεκριμένες διαστάσεις.
Ποιες είναι οι αιτίες που συμβάλλουν στην επαγγελματική εξουθένωση;
Διάφορες αιτίες είναι υπεύθυνες για την επαγγελματική εξουθένωση. Αρχικά, ένα άτομο μπορεί να νιώσει αυτόν τον κορεσμό λόγω της υπερβολικής αφοσίωσης του ως προς το επάγγελμα του, λόγω του ανεπαρκή ελέγχου που έχει στη δουλειά του, αλλά ακόμα και λόγω της ίδιας του της προσωπικότητας και της στάσης του απέναντι στο επάγγελμα του. Άλλος ένας παράγοντας που οδηγεί το άτομο σε επαγγελματική εξουθένωση είναι η φύση της εργασίας του. Για παράδειγμα, οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας συχνά εκδηλώνουν το αίσθημα της πίεσης λόγω του ότι πρέπει να διατηρούν την ισορροπία ανάμεσα στο προσωπικό ενδιαφέρον και στην αποστασιοποίηση. Από την άλλη, άτομα που επιλέγουν μια πιο γραφειοκρατική θέση πιέζονται διότι αισθάνονται πως είναι «πιόνια» σε ένα σύστημα το οποίο δεν μπορούν να τροποποιήσουν. Η επαγγελματική εξουθένωση εμφανίζεται συχνά και σε άτομα που επιλέγουν ιδεαλιστικά επαγγέλματα. Σε αυτήν την περίπτωση ο κορεσμός εμφανίζεται λόγω της αποτυχίας της εργασίας να λειτουργήσει ως μια λύση σε ένα υπαρξιακό δίλημμα. Ακόμη, σε θέσεις που απαιτείται η εκδήλωση θετικών συναισθημάτων, οι εργαζόμενοι που βιώνουν αρνητική συναισθηματικότητα νιώθουν μια σύγκρουση μεταξύ των θετικών συναισθημάτων που εκφράζουν και των αρνητικών συναισθημάτων που βιώνουν. Πολλές φορές ωστόσο, η αρνητική συναισθηματικότητα αποτελεί παράγοντα προστασίας από τη βίωση υψηλών επιπέδων πίεσης. Η προσωπικότητα του ατόμου είναι ακόμη ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για την εκδήλωση ή μη της επαγγελματικής εξουθένωσης. Συγκεκριμένα, τα άτομα που εμφανίζονται ως πιο «σκληρά» είναι σε θέση να αντιμετωπίζουν διάφορες πιεστικές καταστάσεις πιο αποτελεσματικά. Ωστόσο, τα ίδια άτομα συνήθως εμφανίζουν και υψηλά επίπεδα ανταγωνισμού, κάτι που αποτελεί από μόνο του πιεστικό παράγοντα. Έτσι, γίνεται αντιληπτό πως ο τρόπος που το άτομο αντιδρά σε ένα γεγονός, καθορίζει και τη σπουδαιότητα του γεγονότος αυτού ( αν δηλαδή είναι προκλητικό, απειλητικό ή και επιβλαβές για το άτομο).
Κάποιοι άλλοι παράγοντες που καθορίζουν το πόσο ευάλωτο είναι ένα άτομο στην εκδήλωση της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι η σύγκρουση των ρόλων, οι επαγγελματικές απαιτήσεις και η αδυναμία ανταπόκρισης του ατόμου σε αυτές, η σκληρή εργασία κ.α.
Επίσης, η χαμηλή προσωπική επίτευξη έχει βρεθεί ότι αποτελεί ένδειξη επαγγελματικής εξουθένωσης και η συναισθηματική εξάντληση είναι προβλεπτικός παράγοντας της ύπαρξης της αποπροσωποίησης.
Αντίθετα, η επαγγελματική επιτυχία και οι εργασιακές αξίες φαίνεται να είναι προστατευτικοί παράγοντες απέναντι στην εργασιακή πίεση.
Ποια είναι τα στάδια από τα οποία διέρχεται ένα άτομο που εκδηλώνει επαγγελματική εξουθένωση;
Συνήθως ένα άτομο που εμφανίζει επαγγελματική εξουθένωση αρχικά τείνει να βιώνει μια κατάσταση ανισορροπίας ανάμεσα στις απαιτήσεις από την εργασία του και στις πηγές βοήθειας. Έτσι κατακλύζεται από άγχος. Στο επόμενο στάδιο, το άτομο παρουσιάζει μια άμεση και περιορισμένης χρονικής διάρκειας συναισθηματική αντίδραση, η οποία αφορά την ανισορροπία που βιώνει. Συναισθήματα φόβου, έντασης, υπνηλίας και εξάντλησης είναι κυρίαρχα και έτσι το άτομο αρχίζει να αισθάνεται πίεση και να εκδηλώνει ψυχοσωματικά συμπτώματα. Στο τελευταίο στάδιο το άτομο διαφοροποιεί τη συμπεριφορά και τη στάση του απέναντι στην εργασία.
Κατά τη διάρκεια της εξάντλησης που νιώθει κάποιος από την εργασία του, μπορεί να παρουσιάσει σύγχυση, αυξημένη τάση για απουσίες, μείωση στην απόδοση του κ.α.
Διαστάσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης
Η επαγγελματική εξουθένωση παρατηρείται κυρίως στο χώρο της υγείας, της κοινωνικής εργασίας καθώς και της εκπαίδευσης. Σύμφωνα με τους Maslach & Jackson (1986) το σύνδρομο αυτό διαθέτει τρεις διαστάσεις : τη συναισθηματική εξάντληση (Emotional Exhaustion) , την αποπροσωποίηση ( Depersonalization) και την έλλειψη προσωπικής επίτευξης ( Personal accomplishment).
Κατά τη συναισθηματική εξάντληση το άτομο πιστεύει ότι είναι ανίκανο να προσφέρει στους άλλους και αισθάνεται εξουθένωση από την καθημερινή επαφή με τους ανθρώπους γύρω του. Η συναισθηματική εξάντληση θεωρείται ταυτόσημη έννοια με αυτήν της επαγγελματικής κατάθλιψης.
Έπειτα, η αποπροσωποίηση είναι ένας δείκτης που αντικατοπτρίζει τη συχνότητα έκφρασης αρνητικών συναισθημάτων του ατόμου και εκδηλώνει την κυνική συμπεριφορά στο χώρο εργασίας του. Θα λέγαμε λοιπόν, πως αποτελεί έναν τρόπο έκφρασης της επιβαρυμένης ψυχολογικής κατάστασης και των έντονων συναισθημάτων του ατόμου, που δεν εκδηλώνονται με συναισθηματική απομάκρυνση, αδιαφορία και προσβλητική συμπεριφορά προς τους άλλους.
Η έλλειψη προσωπικής επίτευξης από την άλλη, δείχνει την τάση του ατόμου να κρίνει με αρνητικό τρόπο τον εαυτό του και ειδικότερα την εργασία του. Έτσι , το άτομο καταβάλλεται από συναισθήματα λύπης και απογοήτευσης για τα αποτελέσματα της δουλείας του και παράλληλα εκδηλώνει χαμηλή αυτοεκτίμηση.
Η συναισθηματική και ψυχολογική φόρτιση που συναντάται στα επαγγέλματα που αφορούν περισσότερο το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης ( γιατροί, εκπαιδευτικοί, κοινωνικοί λειτουργοί, νοσηλευτές κ.α.) , οδηγεί σε άμεση κατανάλωση των ενεργειακών αποθεμάτων των εργαζομένων, στον επηρεασμό της ψυχικής και σωματικής τους υγείας και καταλήγει σε μια πλήρη εξάντληση των ίδιων.
Ακόμη, έντονο φαίνεται να είναι και το αίσθημα της αναποτελεσματικότητας το οποίο πηγάζει από τη μείωση των επαγγελματικών επιδόσεων και υποδηλώνει τη χαμηλή αυτοεκτίμηση του ατόμου.
Θεραπεία και πρόληψη
Τόσο η πρόληψη όσο και η θεραπευτική αντιμετώπιση της επαγγελματικής εξουθένωσης βασίζεται στη δόμηση ενός κατάλληλα εργασιακού περιβάλλοντος καθώς και στη σωστή διαχείριση του προσωπικού. Συγκεκριμένα, είναι αρκετά αποτελεσματικό να ενισχύεται η ομαδική εργασία και να δίνεται θετική ψυχολογική ανατροφοδότηση, προκειμένου ο εργαζόμενος να αισθάνεται ικανοποίηση από το επάγγελμά του. Επίσης, κάποιες φορές είναι προτεινόμενο το προσωπικό να αλλάζει καθήκοντα και τομείς εργασίας , με σκοπό τη διατήρηση του ενδιαφέροντος του. Ωστόσο, δεν συνίσταται η συχνή αλλαγή καθηκόντων διότι κάτι τέτοιο μπορεί να υποβαθμίσει τα προσόντα του εργαζομένου. Ακόμη, είναι σημαντικό να γίνεται πρώιμη αναγνώριση της ανάπτυξης της κατάθλιψης καθώς και τυχόν συνοσηρότητας προκειμένου να γίνει άμεση θεραπευτική παρέμβαση. Μία επιπλέον χρήσιμη πρόταση είναι ο διαλογισμός και η yoga.
Η επαγγελματική εξουθένωση είναι ένα πολύ συχνό χαρακτηριστικό της σύγχρονης εποχής, που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την προσωπική ζωή του ατόμου, τόσο στις διαπροσωπικές όσο και στις οικογενειακές του σχέσεις. Είναι φανερό ότι έχει αντίκτυπο στο ίδιο το άτομο καθώς το οδηγεί σε μια γενικευμένη αρνητική στάση απέναντι στη ζωή. Επιπλέον, η επαγγελματική εξουθένωση φαίνεται να έχει και σοβαρό κοινωνικοοικονομικό αντίκτυπο, αφού λόγω του συνδρόμου αυτού, χάνονται πολλές μέρες εργασίας και μειώνεται σημαντικά η παραγωγικότητα.
Συνεπώς, η θεραπεία και η πρόληψη είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι για την καταπολέμηση της επαγγελματικής εξουθένωσης.
Ορισμένα ψυχομετρικά εργαλεία που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για τον εντοπισμό του συνδρόμου αυτού είναι τα εξής :
- Tedium Measure
- Maslach Burnout Inventory-MBI ( το συγκεκριμένο εργαλείο είναι το πλέον ενδεδειγμένο και αποτελείται από δύο προσανατολισμούς. Ο πρώτος αφορά την συναισθηματική εξουθένωση και την αποπροσωποποίηση και έχει περισσότερο συναισθηματικό περιεχόμενο, ενώ ο δεύτερος προσανατολισμός αναφέρεται στην προσωπική επίτευξη και εστιάζει περισσότερο στη γνωστική-συμπεριφορική διάσταση).
- Ακόμη, για βαθύτερη κατανόηση της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι απαραίτητη η διερεύνηση των γνωστικών μεταβλητών (π.χ. η εμπιστοσύνη στον εαυτό μας), καθώς και των οργανωσιακών και περιβαλλοντικών μεταβλητών (π.χ. δυσλειτουργία στην εκπλήρωση).
- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αντωνίου Α.Σ. (2010). ΣΤΡΕΣ Προσωπική Ανάπτυξη & Ευημερία. Αθήνα: Παπαζήσης.
- Φουντουλάκης Κ.Ν.: Επαγγελματική Εξουθένωση. Ανακτήθηκε από:
- https://psychiatry.gr/ekpaideutiko-uliko/19-joomla/95-2019-12-30-12-15-59
