Το πρόβλημα της σχολικής βίας και του εκφοβισμού έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις στις σύγχρονες κοινωνίες και θεωρείται πλέον κοινωνικό πρόβλημα. Ο αριθμός των περιστατικών αυξάνεται δραματικά με την πάροδο του χρόνου, αντί να μειώνεται, με σοβαρές επιπτώσεις τόσο για την ψυχοσωματική όσο και για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού.
Οι έννοιες σχολικός εκφοβισμός και βία μπορούν να γίνουν κατανοητές ως ένα πεδίο «αντικοινωνικών» συμπεριφορών στο χώρο του σχολείου και μορφές κακοποίησης κυμαινόμενων από την αντίθεση, τη διαφορετικότητα και τον εκφοβισμό μέχρι τις βίαιες επιθέσεις.
Το φαινόμενο αυτό μελετήθηκε για πρώτη φορά το 1978 στο Πανεπιστήμιο του Bergen στη Νορβηγία από τον Σουηδό καθηγητή ψυχολογίας Dan Olweus. Αφορμή αποτέλεσε η αυτοκτονία τριών θυμάτων, περίπτωση στην οποία ο εκφοβισμός αναγνωρίστηκε ως κοινωνικό ζήτημα, ενώ το 1987, εννιά χρόνια μετά, εμφανίζεται ο σχετικός όρος «bulling» σε πολλά επιστημονικά περιοδικά.
Οι όροι «ενδοσχολική βία» και «εκφοβισμός» χρησιμοποιούνται για να περιγράψουμε μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από τους συμμαθητές τους, εντός και εκτός του σχολείου. Οι μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται είναι: σωματική, λεκτική, ψυχολογική και κοινωνική.
Ένα παιδί φαίνεται ότι έχει πέσει θύμα βίας και εκφοβισμού όταν έχει μειωμένη διάθεση ή άρνηση να πάει σχολείο, καθώς και να συμμετέχει σε οποιαδήποτε δραστηριότητα. Αρχίζει να αλλάζει τις διαδρομές που πήγαινε σχολείο και να καθυστερεί είτε να πάει σχολείο είτε να επιστρέψει σπίτι. Χάνει συχνά τα πράγματα του κι έχει τα ρούχα του σκισμένα. Το παιδί αυτό έχει περισσότερες πιθανότητες να παρουσιάσει από κατάθλιψη έως σοβαρές ψυχολογικές διαταραχές συμπεριφοράς, όπως η υπερβολικά χαμηλή αυτοεκτίμηση, οι συνέπειες της οποίας μπορούν να φτάσουν ακόμα και σε απόπειρες αυτοκτονίας (Holt et al., 2015).
Τα παιδιά που γίνονται θύματα εκφοβισμού είναι δυνατόν να νιώσουν έντονο άγχος και αισθήματα ανασφάλειας (Kaltiala – Heimo, 2000). Συχνά αισθάνονται «ανόητα», αποτυχημένα ενώ διακατέχονται από ντροπή και για το λόγο αυτό έχουν την τάση να «κρύβουν» τις πιθανές απορίες τους, φοβούμενα μήπως ξαναπέσουν «θύματα εκφοβισμού». Επιπρόσθετα, είναι πιθανόν να εμφανίσουν διάφορα ψυχοσωματικά, όπως πονοκέφαλους, διαταραχές ύπνου, πόνους στην κοιλιά κ.α., καθώς επίσης και δυσκολίες κοινωνικής προσαρμογής.
Οι επιπτώσεις για τους μαθητές οι οποίοι εκφοβίζονται μπορούν να διαρκέσουν αρκετό καιρό μετά την αποφοίτηση τους από το σχολείο ή να τους συνοδεύουν και για ολόκληρη την ενήλικη ζωή τους.
Με τις αρνητικές επιπτώσεις της σχολικής βίας και του εκφοβισμού αντιμέτωποι δεν βρίσκονται μόνο τα θύματα, αλλά και οι θύτες. Τα παιδιά που προκαλούν τέτοια περιστατικά παρουσιάζουν έντονα παρορμητική συμπεριφορά, με χαμηλό επίπεδο ενσυναίσθησης, δυσκολίες επίλυσης των διαφορών τους λεκτικά, καθώς και διαχείρισης της επιθετικότητας τους. Αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο απομάκρυνσης από το σχολικό τους περιβάλλον ή τη διακοπή της σχολικής φοίτησης, ενώ χαρακτηρίζονται από τάσεις φυγής από το σπίτι. Ακόμη, παρουσιάζουν στοιχεία αντικοινωνικής, παραβατικής και κοινωνικά αποκλίνουσας συμπεριφοράς, τα οποία στην ενήλικη ζωή τους εκδηλώνονται με το κάπνισμα, τη χρήση αλκοόλ ή και τον εθισμό σε ναρκωτικές ουσίες.
Υπάρχει αυξημένη πιθανότητα να παρουσιάσουν ψυχιατρικές διαταραχές, όπως είναι η κατάθλιψη, ο αυτοκτονικός ιδεασμός και η μειωμένη αντίληψη της εικόνας του εαυτού τους. Τα παιδιά – θύτες είναι δυνατόν να νιώσουν απόρριψη από τους συνομηλίκους τους, διότι οι επιθετικές συμπεριφορές θεωρούνται διασπαστικές και επιβλαβείς για το κοινωνικό status της πλειοψηφίας των παιδιών, με αποτέλεσμα να είναι αποδεκτά μόνο σε μια μερίδα παιδιών που κι εκείνα είναι επιθετικά.
Τέλος, οι επιπτώσεις της σχολικής βίας και του εκφοβισμού επιβαρύνουν και τα παιδιά – παρατηρητές, αυτά που παρευρίσκονται στα περιστατικά βίας αλλά δεν έχουν τη δυνατότητα να παρέμβουν. Μέσα από την παρατήρηση των πράξεων αυτών τα παιδιά μαθαίνουν να πιστεύουν ότι το δίκαιο είναι του δυνατού και μαθαίνουν να φοβούνται τον δυνατό με αποτέλεσμα να αισθάνονται θλίψη, αδυναμία και αποτυχία. Είναι πιθανό να αναπτύξουν αισθήματα ενοχής και ανικανότητας διότι δεν μπόρεσαν να ενεργήσουν παρεμβατικά σε περιστατικά βίας και εκφοβισμού, όπου ήταν μάρτυρες, καθώς και να μειωθεί ο αυτοσεβασμός και η αυτοπεποίθηση τους εάν αντιληφθούν ότι δεν έχουν τη δυνατότητα να βοηθήσουν αποτελεσματικά τον συμμαθητή τους σε μια δύσκολη κατάσταση.
Σύμφωνα με τον Cowie, «το κλίμα εκφοβισμού μπορεί να προκαλέσει άμβλυνση των ευαισθησιών τους ή αύξηση του άγχους μήπως γίνουν και τα ίδια στόχος εκφοβιστικών επιθέσεων».
Όπως βλέπουμε, οι συνέπειες, κοινωνικές, ψυχολογικές και σωματικές, της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού είναι πολύ σοβαρές και καθοριστικές για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και εξέλιξη τόσο των παιδιών–θυμάτων όσο και των παιδιών–θυτών ή παρατηρητών. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντική και πρέπει να δίνεται σημασία στη συστηματική πρόληψη αλλά και στην κατάλληλη αντιμετώπιση της στο σχολεί
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ:
- Smith, P. K. & Sharp, S. (1994).School bullying: Insights and perspective. Routledge.
- Olweus, D, (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Cambridge, MA: Blackwell.
- Holt, M. K., Vivolo – Kantor, A. M. , Polanin, J. R., Holland, K. M. De Gue, S., Matjasko, J. L., & Reid, G. (2015). Bullying and Suicidal ideation and behaviors : a met-analysis. Pediatrics, peds – 2014.
- Kaltiala – Heino, R., Frojd, S., & Marttunen, M. (2010). Involvement in bullying and depression in a 2-year follow-up in middle adolescence. European Child & Adolescent Psychiatry.
- Cowie, H. & Jennifer, D. (2008). New perspectives on bullying. Maidenhead, England: McGraw – Hill Education.
- Αντωνίου, Α. – Σ. Καμπόλη, Γ. (2014). Πως σχετίζεται ο σχολικός εκφοβισμός με την κατάθλιψη και τις τάσεις αυτοκτονίας σε παιδιά και εφήβους. Στο Σ. κούτρας (επιμ), Η ψυχική υγεία των Παιδιών στην Κοινωνία της Κρίσης. Ο ρόλος των Γονέων και των Εκπαιδευτικών. Αθήνα: Ταξιδευτής
- Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., (2008). Ενδοσχολική βία και Εκφοβισμός, Αιτίες, Επιπτώσεις, Αντιμετώπιση. ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΑΦΝΗ 3 «Needs Assessment and Awareness Raising Program for Bullying in Schools».