Τα τελευταία χρόνια οι ραγδαίες κλιματικές αλλαγές που παρατηρούνται παγκοσμίως έχουν καταστεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας. Καθημερινά, γινόμαστε μάρτυρες απότομων καιρικών εναλλαγών, της ρύπανσης, αλλά και τεράστιων οικολογικών καταστροφών, ενώ στους δέκτες μας συχνά φτάνουν μηνύματα περιβαλλοντολόγων, οι οποίοι, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για τις πιθανώς μη αναστρέψιμες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, εφιστούν την προσοχή μας στην ανάγκη για δράση και πιο βιώσιμες πρακτικές.
Είναι, συνεπώς, φυσικό, αλλά και αναμενόμενο, οι συνθήκες αυτές να προκαλέσουν αρνητικά συναισθήματα σε μια μερίδα του πληθυσμού, ειδικά σε άτομα τα οποία έχουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον πλανήτη και τη φροντίδα του περιβάλλοντος. Συχνά, λοιπόν, γίνεται λόγος στην επιστημονική κοινότητα για τα λεγόμενα «οικολογικά συναισθήματα», συναισθήματα, δηλαδή, που το άτομο βιώνει ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής και των δυνάμει επικίνδυνων επιπτώσεών της. Εκφάνσεις των συναισθημάτων αυτών αποτελούν το άγχος (eco-anxiety), η κατάθλιψη (eco-depression), ο θυμός (eco-anger), αλλά και το πένθος (eco-grief).
Γιατί όμως δημιουργούνται τόσο έντονα συναισθήματα ως απόκριση στην περιβαλλοντική κρίση; Μια ενδιαφέρουσα ερμηνεία προήλθε από τον Edward O. Wilson, Αμερικανό βιολόγο, o οποίος το 1984 εξέδωσε το βιβλίο του «Βιοφιλία» (Biophilia), σε μια προσπάθεια να εξερευνήσει την εξελικτική σημασία της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση. Σύμφωνα, λοιπόν, με την «υπόθεση βιοφιλίας», οι άνθρωποι έχουν μια βαθιά και εγγενή σύνδεση με τη φύση. Η σχέση αυτή έχει θετικά οφέλη για την ψυχική τους υγεία και η διατάραξή της ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής προκαλεί μια σωρεία αρνητικών συναισθημάτων.
Ας δούμε, λοιπόν, πιο αναλυτικά τα συναισθήματα αυτά:
Το συναίσθημα το οποίο χαίρει της συστηματικότερης καταγραφής και μελέτης είναι το οικολογικό άγχος. Αφορά στην ανησυχία που βιώνεται εξαιτίας των συνεπειών της οικολογικής κρίσης. Μπορεί, επιπλέον, να προκύψει εξαιτίας του φόβου για το μέλλον και για τον κόσμο που θα παραλάβουν οι μελλοντικές γενιές, ενώ, συνάμα, προκύπτει ύστερα από συγκρούσεις με την οικογένεια και φίλους, λόγω διαφορετικών απόψεων σχετικά με τη σημασία της κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεών της. Το οικολογικό άγχος εκδηλώνεται με διαφορετικές μορφές, από πιο ήπιες, όπως η ανησυχία, έως πιο σοβαρές, όπως οι κρίσεις πανικού, η παράλυση, το αίσθημα αβοηθησίας, σωματικά συμπτώματα (π.χ. ταχυκαρδίες) και δυσκολίες στον ύπνο. Οι εκδηλώσεις αυτές του άγχους δύνανται να εμφανιστούν σε διαφορετικούς συνδυασμούς ή και να μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου.
Ακόμα ένα συναίσθημα το οποίο εμφανίζεται ως απόρροια της κλιματικής κρίσης είναι η οικολογική κατάθλιψη. Πρόκειται για χαμηλή διάθεση συνδεόμενη με την κλιματική αλλαγή, που σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να πάρει τη μορφή μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής. Το άτομο ενδέχεται να εμφανίσει αισθήματα ενοχής και αυτοκριτικής, εξαιτίας της αυτο-αντιλαμβανόμενης συμβολής του στο πρόβλημα. Τέτοιου είδους συναισθήματα δεν είναι απαραιτήτως αρνητικά, αφού συχνά οδηγούν σε επανορθωτική συμπεριφορά. Όταν όμως το άτομο ασκεί υπέρ το δέον κριτική στον εαυτό του, τότε αισθάνεται ανεπαρκές και υποφέρει.
Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα πτυχή των οικολογικών συναισθημάτων αφορά σε μια ειδική μορφή πένθους, το λεγόμενο οικολογικό πένθος. Αναφέρεται σε «απώλειες» που έχουν βιωθεί εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής (λ.χ. την εξαφάνιση ενός είδους) και συχνά συνοδεύεται από άλλες συναισθηματικές καταστάσεις, όπως η ενοχή και η απελπισία. Μπορεί να αφορά και μελλοντικές απώλειες, όταν το άτομο ανησυχεί για τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και συχνά λυπάται και μετανιώνει που δεν θα μπορεί μελλοντικά να απολαύσει τη φύση σε όλο της το μεγαλείο. Όταν το άτομο αντιλαμβάνεται την κατάσταση ως μη αναστρέψιμη και ανησυχεί ότι οι προσπάθειές του για αντιμετώπιση του προβλήματος δεν θα αποδώσουν, συχνά το πένθος συνοδεύουν αισθήματα θυμού ως αποτέλεσμα της ματαίωσής του για την αδιαφορία των γύρω του. Το οικολογικό πένθος αποτελεί μια φυσιολογική και αναμενόμενη απόκριση, όταν το άτομο αισθάνεται ότι έχει απολέσει τη σχέση του με το περιβάλλον, ειδικά στις περιπτώσεις που η επαφή του με τη φύση θεωρείται κεντρικής σημασίας για την ταυτότητα και τον τρόπο ζωής του. Ορισμένοι θεωρητικοί πιστεύουν ότι τέτοιου είδους συναισθήματα θα συναντώνται συχνά στο μέλλον σε νεαρές ηλικίες, οι οποίες συχνά βομβαρδίζονται με τρομαχτικές εικόνες για τις αλλαγές που συμβαίνουν στον πλανήτη.
Ποια η σημασία των οικολογικών συναισθημάτων για την ψυχική μας υγεία;
Υψηλότερα επίπεδα συναισθημάτων, όπως το οικολογικό άγχος και η οικολογική κατάθλιψη έχουν συνδεθεί με αυξημένα επίπεδα γενικότερα άγχους, κατάθλιψης, και στρες και συμβάλλουν στην επιδείνωση της ψυχικής υγείας. Συχνά, δε, παρότι υπάρχει αυτή η ανησυχία για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, ο τρόπος ζωής των ανθρώπων δεν φαίνεται να αλλάζει, με σκοπό την αναστροφή της κατάστασης. Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω της αντίληψης του ατόμου ότι δεν μπορεί να επηρεάσει πραγματικά προς το καλύτερο και να επιφέρει θετικές συνέπειες και εξηγεί τη διατήρηση των αρνητικών συναισθημάτων. Μπορεί ακόμα να συμβαίνει σε μια προσπάθεια του ατόμου για αποφυγή των αρνητικών συναισθημάτων και «μείωση» του κινδύνου ή να είναι το αποτέλεσμα της αμφιβολίας του ατόμου για το αν οι ενέργειές του είναι τελικά βοηθητικές ή επιζήμιες, λόγω του μεγάλου όγκου πληροφοριών που προσλαμβάνει.
Παρ’ όλα αυτά, τα οικολογικά συναισθήματα φαίνεται να έχουν και μια θετική διάσταση, καθώς σχετίζονται και με αυξημένη προ-περιβαλλοντική συμπεριφορά. Ο θυμός για παράδειγμα έχει περιγραφεί ως ένα λειτουργικό συναίσθημα, καθώς έχει βρεθεί ότι σχετίζεται με χαμηλότερα επίπεδα άγχους και κατάθλιψης και αυξημένη πιθανότητα ατομικής και συλλογικής δράσης κινητοποιούμενη από ένα συλλογικό αίσθημα αδικίας.
Ποιοι είναι πιο πιθανό να βιώνουν οικολογικά συναισθήματα;
Ορισμένες ομάδες του πληθυσμού που φαίνεται να αναφέρουν συχνότερα ψυχική δυσφορία αναφορικά με την κλιματική αλλαγή είναι οι εξής:
- Νεαρά άτομα, όπως τα παιδιά και οι φοιτητές, λόγω του καταιγισμού αρνητικών ειδήσεων και εικόνων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και της ανησυχίας για τον πλανήτη που θα κληρονομήσουν. Εμφανίζουν πιο έντονα συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης και αναφέρουν ότι είναι πιο πιθανόν τα συναισθήματα αυτά να εμποδίζουν την καθημερινή τους λειτουργικότητα.
- Όσοι έχουν μια ιδιαίτερη σχέση με το περιβάλλον, ζουν και βιοπορίζονται από αυτό ή εργάζονται πάνω στη μελέτη του. Μια ομάδα, για παράδειγμα, που συχνά κατακλύζεται από τέτοια συναισθήματα είναι οι περιβαλλοντικοί ακτιβιστές, οι οποίοι κινδυνεύουν να εμφανίσουν συμπτώματα επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout).
- Όσοι έχουν επηρεαστεί από έντονα περιβαλλοντικά φαινόμενα (λ.χ. άτομα που έχουν γίνει μάρτυρες μιας φυσικής καταστροφής).
Πώς μπορεί κανείς να διαχειριστεί τα συναισθήματα αυτά;
Το άγχος, η κατάθλιψη, ο θυμός και το πένθος που βιώνουμε σε σχέση με το περιβάλλον είναι τρομαχτικά και είναι λογικό να συναντάμε δυσκολίες στην προσπάθεια διαχείρισής τους. Ακολουθούν ορισμένες στρατηγικές που μπορείτε να εφαρμόσετε, αν σας κατακλύζουν τέτοια συναισθήματα.
- Μην αρνείστε τα συναισθήματά σας. Ίσως η πρώτη σας σκέψη, όταν νιώθετε να ανησυχείτε, να είναι να αποφύγετε τις αρνητικές σας σκέψεις. Αυτή η τακτική, παρότι μπορεί να ανακουφίζει εκείνη τη στιγμή, έχει μόνο πρόσκαιρα αποτελέσματα και στην πραγματικότητα εντείνει μακροπρόθεσμα τα αρνητικά συναισθήματα. Όλα τα συναισθήματα, ακόμα και τα πιο δυσάρεστα, είναι πραγματικά και έχουν αξία και χρησιμότητα στη ζωή μας. Το άγχος, λόγου χάρη, αποτελεί ένδειξη της αγάπης για τον πλανήτη. Αφουγκραστείτε, λοιπόν, τον συναισθηματικό σας κόσμο και επιτρέψτε στον εαυτό σας να φοβάται, να ανησυχεί, να λυπάται. Προσπαθήστε να εξερευνήσετε την προέλευση των συναισθημάτων σας και τι θέλουν να σας πουν. Είναι ιδιαίτερα βοηθητικό το να τα κατονομάσετε και να τα αναγνωρίσετε.
- Συμμετέχετε σε συλλογικές δράσεις. Πέραν από τις θετικές επιπτώσεις τέτοιων δράσεων για τον πλανήτη, η συμμετοχή σε αυτές συμβάλλει στην ανάπτυξη του αισθήματος της αποτελεσματικότητας απέναντι στο πρόβλημα, της αλληλοϋποστήριξης, της χαράς, της ευγνωμοσύνης, της αίσθησης του «ανήκειν» και της ενεργούς ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ ατόμων.
- Σκεφτείτε πέρα από τις αρνητικές συνέπειες και τις θετικές ενδείξεις. Αδιαμφισβήτητα, η κλιματική αλλαγή και οι συνέπειές της συνιστούν ένα λυπηρό γεγονός. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να βρούμε και κάτι αισιόδοξο σε αυτή την κατάσταση. Για παράδειγμα, οι συνεχείς εκκλήσεις των ειδικών για δράση έχουν συντελέσει στην όλο και μεγαλύτερη ενημέρωση και δραστηριοποίηση του κόσμου για τη φροντίδα του πλανήτη, κάνοντας μεγάλα βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση.
- Μην σκέφτεστε τι δεν μπορεί να γίνει συνολικά, αλλά πώς εσείς μπορείτε να συμβάλλετε. Ακόμα και η ατομική δράση ή η δράση σε τοπικό επίπεδο είναι πολύτιμη και διόλου αμελητέας σημασίας.
- Μην ξεχνάτε την αυτο-φροντίδα σας. Είναι πολύ σημαντικό να γίνει μια συνειδητή προσπάθεια διαχείρισης των αρνητικών συναισθημάτων. Αυτό σημαίνει να πάρετε το χρόνο προκειμένου να αποσπάσετε την προσοχή σας με κάτι ευχάριστο και χαλαρωτικό, να κάνετε ένα διάλειμμα, να αποφύγετε τη συνεχή αναζήτηση πληροφοριών, να πάρετε βαθιές αναπνοές και να προσπαθήσετε να δείτε τα πράγματα πιο σφαιρικά. Τέλος,
- Αναζητήστε υποστήριξη. Δεν χρειάζεται να αντιμετωπίσετε τις αρνητικές σκέψεις και συναισθήματά σας μόνοι. Ζητήστε τη βοήθεια ανθρώπων που πιστεύετε ότι θα σας ακούσουν πραγματικά, είτε πρόκειται για την οικογένεια, τους φίλους σας, άτομα με παρόμοιες ανησυχίες ή κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας.
Βιβλιογραφία:
Ágoston, C., Csaba, B., Nagy, B., Kőváry, Z., Dúll, A., Rácz, J., & Demetrovics, Z. (2022). Identifying types of eco-anxiety, eco-guilt, eco-grief, and eco-coping in a climate-sensitive population: A qualitative study. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(4), 2461. https://doi.org/10.3390/ijerph19042461
Coffey, Y., Bhullar, N., Durkin, J., Islam, M. S., & Usher, K. (2021). Understanding eco-anxiety: A systematic scoping review of current literature and identified knowledge gaps. The Journal of Climate Change and Health, 3, 100047. https://doi.org/10.1016/j.joclim.2021.100047
Cunsolo, A., & Ellis, N. R. (2018). Ecological grief as a mental health response to climate change-related loss. Nature Climate Change, 8(4), 275–281. https://doi.org/10.1038/s41558-018-0092-2
Ojala, M. (2018). ECO-ANXIETY. RSA Journal, 164(4 (5576)), 10–15. https://www.jstor.org/stable/26798430
Pihkala, P. (2020). Eco-anxiety and environmental education. Sustainability, 12(23), 10149. https://doi.org/10.3390/su122310149
Stanley, S. K., Hogg, T. L., Leviston, Z., & Walker, I. (2021). From anger to action: Differential impacts of eco-anxiety, eco-depression, and eco-anger on Climate action and wellbeing. The Journal of Climate Change and Health, 1, 100003. https://doi.org/10.1016/j.joclim.2021.100003
Usher, K., Durkin, J., & Bhullar, N. (2019). Eco‐anxiety: How thinking about climate change‐related environmental decline is affecting our mental health. International Journal of Mental Health Nursing, 28(6), 1233–1234. https://doi.org/10.1111/inm.12673
Wilson, E. O. (1984). Biophilia. Harvard University Press. https://doi.org/10.4159/9780674045231
Οι εικόνες ανακτήθηκαν από: www.pixabay.com
