“When mom and dad went to war, the only prisoners they took were the children”(Pat Conroy, Αμερικανός συγγραφέας, 1945-2016).
Το διαζύγιο αποτελεί ένα από τα πιο έντονα στρεσογόνα γεγονότα ζωής καθώς προϋποθέτει τη λήψη απόφασης της λύσης του γάμου ενός ζευγαριού, μία ιδιαίτερα δύσκολη και με ποικίλες προεκτάσεις απόφαση για όλα τα μέλη μιας οικογένειας και δη τα παιδιά(όταν υπάρχουν). Η έρευνα έχει καταδείξει ότι τα διαζύγια αυξάνονται ολοένα και περισσότερο στο σύγχρονο κόσμο με τη διπυρηνική-μονογονεϊκή οικογένεια να κυριαρχεί ολοένα και περισσότερο. Η αυξημένη αστυφιλία, η μεταβολή από την παραδοσιακή εκτεταμένη οικογένεια στην πυρηνική, η χειραφέτηση της γυναίκας, η εισαγωγή της στην εκπαίδευση, το υψηλό μορφωτικό της επίπεδο, η ενεργός συμμετοχή της στην κοινωνική και οικονομική ζωή, και κυρίως η αλλαγή του νομοθετικού πλαισίου σχετικά με τα διαζύγια(διαζύγιο χωρίς υπαιτιότητα-εισαγωγή νόμου περί συναινετικού διαζυγίου) είναι μονάχα κάποιοι από τους παράγοντες που συμβάλλουν στην αύξηση των διαζυγίων. Ωστόσο, δεν είναι οι μοναδικοί ούτε διακρίνονται από μία μονής κατεύθυνσης σχέση· αντιθέτως, αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.
Η απόφαση αυτή είναι ελάχιστα ευκολότερη όταν το ζευγάρι είναι οι μοναδικοί εμπλεκόμενοι, τι γίνεται όμως όταν υπάρχουν παιδιά; Η οικογένεια αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους και πιο καθοριστικούς παράγοντες στη ζωή του παιδιού. Όντας ο πρώτος φορέας ανατροφής, διαπαιδαγώγησης αλλά και κοινωνικοποίησης επηρεάζει τη σωματική, ψυχολογική-συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξή του εν γένει. Εμπειρικά ευρήματα καταδεικνύουν πως ασφαλείς δεσμοί με τους γονείς οδηγούν σε μία ισορροπημένη ενήλικη προσωπικότητα.
Οι αντιδράσεις και η προσαρμογή των παιδιών στη νέα πραγματικότητα μετά το διαζύγιο των γονέων, εξαρτάται σημαντικά από το γνωστικό και συναισθηματικό επίπεδο στο οποίο βρίσκονται αλλά και το ρυθμό που επιτυγχάνονται οι «στόχοι» σε κάθε αναπτυξιακό στάδιο.
ΠΑΙΔΙΑ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ(0-6 ΕΤΏΝ)
«Στόχοι» αυτού του σταδίου αποτελούν η σωματική, γνωστική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη με την κατάκτηση της γλώσσας περί τα 2 έτη να βρίσκεται στον ‘‘πυρήνα’’. Η σταθερότητα του περιβάλλοντος και η ανάπτυξη δεσμού με τους γονείς που παρέχουν συναισθηματική επάρκεια και ασφάλεια, αποτελεί το εχέγγυο της ομαλής αναπτυξιακής πορείας του παιδιού. Επομένως, η αλλαγή στο περιβάλλον εξαιτίας του διαζυγίου προκαλεί στα προσχολικής ηλικίας παιδιά περισσότερο συναισθηματικές αντιδράσεις που εκδηλώνονται μέσω αλλαγών σε επίπεδο συμπεριφοράς. Φόβος, άγχος, θλίψη και θυμός γίνονται έκδηλα μέσω διαταραχών στη ρουτίνα του ύπνου(π.χ. εφιάλτες), παλινδρόμηση στον έλεγχο των σφιγκτήρων(ούρηση, αφόδευση, νυχτερινή ενούρηση), διαταραχές στο φαγητό, εριστικότητα, επιθετικότητα, υπερκινητικότητα, σύγχυση, ενοχές, αυτοκατηγορίες, συναισθηματική εξάρτηση αλλά και αυξημένες αυτό-ερωτικές δραστηριότητες είναι σαφείς ενδείξεις της επίδρασης του διαζυγίου. Τέλος, με μεγάλη συχνότητα εμφανίζεται η αναζήτηση στοργής μέσω της αγκαλιάς σε κάποιον ενήλικα. Οι αντιδράσεις υποχωρούν μετά από κάποιο χρονικό διάστημα (Μ.Ο.: 2 έτη μετά το διαζύγιο) και τα παιδιά προσαρμόζονται, όταν βελτιώνεται η ποιότητα της σχέσης τόσο μεταξύ των γονέων και των παιδιών όσο και των γονέων μεταξύ τους αλλά και με την εγκαθίδρυση της τακτικής επικοινωνίας γονέων-παιδιού.
ΠΑΙΔΙΑ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ(6-12 ΕΤΏΝ)
Στο συγκεκριμένο στάδιο, η ανάπτυξη είναι περισσότερο προχωρημένη· τα παιδιά σχολικής ηλικίας έχουν καλύτερη αντίληψη του κόσμου γύρω τους, συνειδητοποιούν και καταλαβαίνουν σχεδόν πλήρως τα όσα διαδραματίζονται αλλά επίσης παρουσιάζουν και μία καλύτερη κατανόηση του εαυτού και των δυνατοτήτων τους. Παρόλα αυτά όμως, δεν δύνανται να ερμηνεύσουν τα συναισθήματα ή τα «γιατί» η μαμά και ο μπαμπάς αποφάσισαν να ζήσουν χωριστά. Έτσι, οι αντιδράσεις των παιδιών αυτού του σταδίου χαρακτηρίζονται από κατάθλιψη, απόσυρση, έντονη θλίψη, φόβο, άγχος, θυμό(και μετάθεση αυτού σε άλλα πρόσωπα του οικογενειακού ή φιλικού ή σχολικού περιβάλλοντος), οργή, πτώση στις σχολικές επιδόσεις, αλλαγή στη συμπεριφορά στα πλαίσια του σχολείου(επιθετικότητα), αισθήματα απώλειας ή/και απόρριψης, ντροπή αλλά και εσωτερικές συγκρούσεις(π.χ. «Ποιός από τους δύο έχει δίκιο; Η μαμά ή ο μπαμπάς;», «Εγώ με ποιανού το μέρος είμαι;», «Ποιόν πρέπει να υποστηρίζω;», «Με ποιόν πρέπει να πάω;» κ.α.)· ενώ δε λείπουν και οι επιρρίψεις προσωπικών ευθυνών(π.χ. «Η μαμά και ο μπαμπάς χωρίζουν γιατί ήμουν ανυπάκουος/η, έκανα σκανδαλιές και δεν τους άκουγα», ή «Έκανα κάτι εγώ; Ήμουν κακό παιδί και χωρίζετε; Σας υπόσχομαι πως θα είμαι το καλύτερο παιδί από δω και πέρα αρκεί να μείνετε μαζί…»· ενώ δε λείπουν και οι φαντασιώσεις/ελπίδες ότι «η μαμά και ο μπαμπάς θα είναι ξανά μαζί», «αυτό είναι κάτι προσωρινό». Συμπερασματικά, τα παιδιά σχολικής ηλικίας αντιδρούν κατ’ αυτούς τους τρόπους εξαιτίας των αντικρουόμενων αισθημάτων θυμού, οργής και ‘αφοσίωσης’ για τη μαμά ή το μπαμπά και της έντονης ανάγκης που νιώθουν να διασφαλίσουν την αγάπη και των δύο.
ΠΑΙΔΙΑ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ(12-17 ετών)
Η εφηβική ηλικία είναι το στάδιο εκείνο που χαρακτηρίζεται από αλλαγές σε κάθε τομέα: σωματικό, γνωστικό, κοινωνικό, συναισθηματικό. Είναι η περίοδος αυτή που το άτομο αναζητά νέες εμπειρίες, δομεί την ταυτότητά του, διαμορφώνει τις αξίες του αλλά και αυτονομείται. Μπορεί για τον έφηβο ο κόσμος του να μην περιτριγυρίζεται στο οικογενειακό περιβάλλον πια και οι συνομήλικοι να αποτελούν πλέον το επίκεντρο και τον πυρήνα των σχέσεων και της αποδοχής, εξαιτίας όμως όλων αυτών των σημαντικών αλλαγών που προαναφέρθηκαν, ο έφηβος έχει την ανάγκη ενός υποστηρικτικού πλαισίου που διακατέχεται από αγάπη, κατανόηση, ασφάλεια και σταθερότητα. Παρόλο που κάποιοι ερευνητές υποστηρίζουν πως για τους νέους έφηβους η διαχείριση ενός διαζυγίου είναι ευκολότερη και λιγότερο αντιδραστική εξαιτίας της προχωρημένης γνωστικής και συναισθηματικής τους ανάπτυξης με τη συμβολή τους να είναι καθοριστική για την αντίληψη της ζωής εντός της οικογένειας και των προβλημάτων αυτής, υπάρχει και η άλλη πλευρά του νομίσματος. Το διαζύγιο των γονέων όταν τα παιδιά τους διέρχονται την εφηβική ηλικία μπορεί να συσχετιστεί με δυσκολίες στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, τη διαμόρφωση της ταυτότητάς τους και την επίτευξη της ανεξαρτησίας τους. Η θλίψη, η ντροπή, η αμηχανία, η ανάπτυξη επιθετικών μορφών συμπεριφοράς τόσο στο οικογενειακό όσο και στο σχολικό περιβάλλον, η αύξηση των απουσιών στο σχολείο, η δυσκολία συγκέντρωσης, ο τρόπος διαχείρισης των σεξουαλικών και ερωτικών σχέσεων, τα συμπτώματα κατάθλιψης αλλά και διάφορες σωματικές ενοχλήσεις είναι κάποια από τα παραδείγματα της δυσκολίας διαχείρισης του διαζυγίου από μεριάς των εφήβων.
ΤΡΟΠΟΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ
- ΓΟΝΕΙΣ
- Αρχικά οι γονείς κρίνεται σκόπιμο να μην εμπλέκουν τα παιδιά στις μεταξύ τους διαμάχες.
- Να μη τα χρησιμοποιούν σαν ‘‘εκδικητικά όπλα’’ απέναντι στους/στις συζύγους.
- Να μη τα κάνουν να αισθάνονται σαν «σύμμαχοι» του ενός και «αντίπαλοι» του άλλου.
Αντιθέτως,
- Οι γονείς χρειάζεται να εξηγήσουν-ανάλογα με το γνωστικό και αναπτυξιακό στάδιο του κάθε παιδιού-τους λόγους που οδήγησαν σ’ αυτή την απόφαση(χωρίς ωστόσο να επιρρίψουν ευθύνες ο ένας στο πρόσωπο του άλλου).
- Θα ήταν εποικοδομητικό να ενισχύσουν την τάση και τη θέληση του παιδιού για ερωτήσεις σχετικά με το τι είναι διαζύγιο, πώς θα είναι η ζωή τους από δω και πέρα κ.α. ΟΜΩΣ ΠΡΟΣΟΧΗ! Το ‘‘μήνυμα’’ που θα λάβει το παιδί μετά από μία τέτοια συζήτηση να είναι ότι το γεγονός πως η μαμά και ο μπαμπάς θα ζούνε σε χωριστά σπίτια δε σημαίνει πως θα αλλάξει κάτι ως προς τη συμπεριφορά ή την αγάπη τους απέναντι του.
- Απαραίτητη κρίνεται η απενοχοποίηση των ίδιων των παιδιών. Όταν οι γονείς χωρίζουν, το παιδί εμφανίζει την τάση να κατηγορεί τον εαυτό του· θεωρεί πως μία του πράξη ή συγκεκριμένη συμπεριφορά ώθησε τη μαμά και το μπαμπά να λάβουν αυτή την απόφαση. Σε μία τέτοια περίπτωση θα ήταν ίσως πολύ βοηθητική μια κουβέντα σχετικά με συγκεκριμένες προσπάθειες που έκανε η μαμά και ο μπαμπάς για να βελτιωθεί η σχέση τους πριν από αυτή την απόφαση. Είναι σημαντικό για τα παιδιά να κατανοήσουν ότι η έλλειψη της ικανοποίησης από ένα γάμο δε σχετίζεται με τα ίδια!
- Η ανάπτυξη ενός ασφαλούς και ήρεμου, δίχως αλληλοκατηγορίες και καυγάδες περιβάλλοντος όπου οι γονείς θα επιδεικνύουν την ειλικρινή τους παρουσία καθώς και
- η συνεχής και καλή επικοινωνία τόσο μεταξύ γονέων-παιδιών, όσο και μεταξύ των γονέων θα συμβάλλει στην καλύτερη διαχείριση και πιο γρήγορη προσαρμογή όλων των μελών της οικογένειας στη νέα συνθήκη.
- Η προσέγγιση κάποιου επαγγελματία ψυχικής υγείας, ενός συμβούλου γάμου ή πιο συγκεκριμένα της συμβουλευτικής διαζυγίου(ειδικός κλάδος της συμβουλευτικής γάμου) θα συνέβαλαν σημαντικά στην αποσύνδεση από το γάμο με τις λιγότερες «απώλειες» τόσο για το ζευγάρι όσο και για τα παιδιά.
- Και τέλος, η δημιουργία ενός υποστηρικτικού πλαισίου με ασφάλεια και επικοινωνία θα βοηθήσει το παιδί να αισθανθεί άνετα και ταυτόχρονα ότι έχει ένας μέρος όπου μπορεί να μιλάει ελεύθερα, το αποδέχονται και το αγαπάνε όπως ακριβώς είναι.
ΣΧΟΛΕΙΟ
Επειδή το διαζύγιο είναι ένα γεγονός που κλονίζει τα παιδιά και τα ακολουθεί σε όλη τους την πορεία, οι επιδράσεις γίνονται έκδηλες και στα σχολικά πλαίσια. Γι’ αυτό:
- Η ύπαρξη ενός σχολικού ψυχολόγου είναι πολύ βοηθητική για τα παιδιά αφού αισθάνονται λιγότερο μόνα, και νιώθουν πως έχουν ένα έμπιστο άτομο να μιλήσουν το οποίο δε θα αποκαλύψει τα «μυστικά» τους και είναι εκεί για βοήθεια και (υπο)στήριξη. Επίσης, ο σχολικός ψυχολόγος συμβάλλει στην καλύτερη διαχείριση του παιδιού του οποίου οι γονείς χώρισαν παρέχοντας συμβουλευτικές ‘‘υπηρεσίες’’ τόσο στο διδακτικό προσωπικό του σχολείου όσο και στους υπόλοιπους μαθητές.
- Οι εκπαιδευτικοί να παρακολουθούν επιμορφωτικά προγράμματα σχετικά με τις κρίσεις στο σχολείο και γεγονότα(όπως ένα διαζύγιο) τα οποία επηρεάζουν την ομαλή ζωή της σχολικής κοινότητας.
- Να βρίσκονται σε επικοινωνία με τους γονείς και
- να αντιμετωπίζουν ισότιμα, δίχως επιδείξεις οίκτου ή συμπόνιας όλα τα παιδιά.
- Να δείξουν με διακριτικό τρόπο στους μαθητές πως είναι εκεί για να τα υποστηρίξουν και να τα βοηθήσουν να προσαρμοστούν σε κάθε νέα συνθήκη μέσω του σύγχρονου συμβουλευτικού τους ρόλου.
- Να είναι και οι ίδιοι απαγκιστρωμένοι από στερεότυπα και προκαταλήψεις σχετικά με το διαζύγιο και τα «παιδιά χωρισμένων γονέων» ώστε να παραδειγματιστούν και οι υπόλοιποι μαθητές τους, να «αγκαλιάσουν» το παιδί και να μη το αποκλείσουν από τον κοινωνικό τους κόσμο.
ΚΡΑΤΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ
Εν κατακλείδι, κρίνεται αναγκαίο το κράτος να προνοήσει για την ομαλή μετάβαση της διαζευγμένης οικογένειας στον κοινωνικό και οικονομικό στίβο με
- Παροχή οικονομικών πόρων.
- Κράτος πρόνοιας(πρόσβαση σε υπηρεσίες κ.α).
- Προγράμματα πρωτογενούς και δευτερογενούς πρόληψης τόσο στα σχολεία όσο και στο ευρύτερο επίπεδο της κοινότητας όπου ζει και δραστηριοποιείται ο καθένας.
- Έτσι, θα εξαλειφθεί κάθε στίγμα, κάθε στερεότυπο απέναντι στους διαζευγμένους γονείς, στη διπυρηνική οικογένεια και στα «παιδιά χωρισμένων γονέων».
Η έρευνα έχει αποδείξει ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν εντός ενός ‘‘δυστυχισμένου’’ γάμου, με συνεχή περιστατικά λεκτικής, σωματικής, ψυχολογικής, σεξουαλικής κακοποίησης, με εντάσεις και καυγάδες παρουσιάζουν περισσότερα προβλήματα ψυχοκοινωνικής προσαρμογής στο κοινωνικό γίγνεσθαι αλλά και εκτεταμένη ψυχοπαθολογία ως ενήλικες απ’ ό,τι τα παιδιά των οποίων οι γονείς έχουν χωρίσει και έχουν μεγαλώσει ήρεμα και περιτριγυρισμένα από αγάπη και υποστήριξη.
Κλείνοντας…Δεν έχει σημασία αν η μαμά και ο μπαμπάς ζούνε χωριστά γιατί «μπορεί το διαζύγιο να αποτελεί τη λύση του γάμου, αλλά δεν προκαλεί τη διάλυση της οικογένειας» γιατί η αγάπη δεν χωρίζεται, δεν τελειώνει και ΠΑΝΤΑ κρατάει μία οικογένεια ενωμένη, κάνοντας τις σχέσεις να μετράνε!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: «Ο χωρισμός των γονέων, το διαζύγιο και τα παιδιά- Η προσαρμογή των παιδιών στη διπυρηνική οικογένεια και στο σχολείο», Χρυσή Χατζηχρήστου, Πεδίο, Αθήνα 2015.
