Πως ορίζεται η κρίση;
Προκειμένου να κατανοήσουμε μια κρίση ώστε να μπορέσουμε και να τη διαχειριστούμε μετέπειτα, θα πρέπει πρώτα να την ορίσουμε. Υπάρχει ένας ευρέως αποδεκτός ορισμός μεταξύ των θεωρητικών, ο οποίος αναφέρει την κρίση ως μια προσωρινή κατάσταση αναστάτωσης και αποδιοργάνωσης, την οποία δεν μπορεί να διαχειριστεί το άτομο με τις υπάρχουσες μεθόδους που χρησιμοποιεί . Άλλο ένα χαρακτηριστικό της κρίσης είναι πως υπάρχει πιθανότητα να προκύψει ένα θεμελιωδώς διαφορετικό αποτέλεσμα είτε θετικό είτε αρνητικό εξαιτίας της συγκεκριμένης κατάστασης.
Τα συναισθήματα που κατακλύζουν το άτομο κατά της διάρκεια μιας κρίσης είναι αυτά της εξάντλησης, της ανεπάρκειας, της σύγχυσης και του άγχους. Το άτομο που βιώνει μια κρίση νιώθει αβοήθητο, αισθάνεται πως χάνει τον έλεγχο και δεν μπορεί να προσαρμοστεί στη νέα κατάσταση. Συνεπώς, οι κρίσεις είναι γεγονότα που επαναπροσδιορίζουν τον τρόπο που βλέπουμε και αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο μας και την τοποθέτησή μας σε αυτόν.
Μια ευρεία περιγραφή που προστέθηκε από τον Caplan για τον ορισμό της κρίσης είναι αυτή της «συναισθηματικής κρίσης», η οποία αναφέρεται στην ψυχολογική αποσταθεροποίηση του ατόμου όταν έρχεται αντιμέτωπο με μια επικίνδυνη κατάσταση. Η κατάσταση αυτή αποτελεί σημαντικό πρόβλημα για το ίδιο το άτομο, το οποίο δε μπορεί να διαχειριστεί το συγκεκριμένο συμβάν με βάση τις τεχνικές που συνηθίζει να έχει για να επιλύει προβληματικές καταστάσεις. Στην ουσία ο Caplan αναφέρεται στην προσωρινή ψυχική ανισορροπία του ατόμου.
Πριν από μια κρίση συνήθως προηγείται ένα «στρεσογόνο» ή «επικίνδυνο» γεγονός και σημαντικό ρόλο παίζει η υποκειμενική αντίληψη του ατόμου ( δηλαδή το πώς ερμηνεύεται το γεγονός αυτό από το ίδιο το άτομο). Ως επακόλουθο της κρίσης, το άτομο αισθάνεται άγχος, αναστάτωση και αποδιοργάνωση καθώς και αδυναμία διαχείρισης του γεγονότος που προκάλεσε την κρίση. Η επίλυση της κρίσης πραγματοποιείται εντός οχτώ εβδομάδων ή και λιγότερο και αν υπάρχει επιτυχής επίλυση το άτομο αποκτά νέες δεξιότητες για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του, οι οποίες το βοηθούν να βελτιώσει τον τρόπο που αντιδρά σε νέες καταστάσεις.
Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως η αντίδραση στην κρίση είναι μια φυσιολογική αντίδραση σε μια μη φυσιολογική κατάσταση.
ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ;
Οι κρίσεις γενικότερα διακρίνονται σε δύο ευρείες κατηγορίες. Η πρώτη αναφέρεται στις αναπτυξιακές κρίσεις ( ψυχολογική διαδικασία μετάβασης από το ένα αναπτυξιακό στάδιο στο άλλο) και η δεύτερη αφορά τις κρίσεις καταστάσεων ( ξαφνικά, απρόσμενα γεγονότα που προκαλούν συναισθηματική και πρακτική αναστάτωση). Οι αναπτυξιακές κρίσεις είναι αναμενόμενες και προβλέψιμες, με την έννοια του ότι η μετάβαση από ένα αναπτυξιακό στάδιο (π.χ. από την παιδική ηλικία στην εφηβεία) προϋποθέτει την προσαρμογή και τον επαναπροσδιορισμό του ατόμου σε νέες περιστάσεις . Αντίθετα, οι κρίσεις που αφορούν συγκεκριμένα γεγονότα είναι αναπάντεχες και έχουν τον χαρακτήρα του επείγοντος. Τέτοιες κρίσεις αποτελούν : μια σοβαρή ασθένεια ή ένας τραυματισμός, ένας βίαιος, μη αναμενόμενος ή επαπειλούμενος θάνατος, οι πολεμικές ενέργειες, οι φυσικές καταστροφές καθώς και οι βιομηχανικές καταστροφές.
Ο Baldwin υποστηρίζει πως οι κρίσεις θα πρέπει να ταξινομούνται με βάση την επίδραση τους στο άτομο και όχι με βάση το είδος του κινδύνου και έτσι προτείνει τις εξής κατηγορίες κρίσεων:
- Κρίσεις που οφείλονται στην ιδιοσυγκρασία του ατόμου ( εμπλοκή του ατόμου σε μια προβληματική κατάσταση και η αντίδρασή του σε αυτή)
- Κρίσεις που οφείλονται σε αναμενόμενες μεταβάσεις του κύκλου ζωής (κρίσεις που δημιουργούνται όταν το άτομο μεταβαίνει από ένα αναπτυξιακό στάδιο σε άλλο)
- Κρίσεις που προκύπτουν από τραυματικά γεγονότα ( συναισθηματικές κρίσεις από στρεσογόνους εξωτερικούς παράγοντες οι οποίοι είναι απρόβλεπτοι και εξουθενώνουν το άτομο)
- Αναπτυξιακές κρίσεις-κρίσεις ωρίμανσης ( προκύπτουν από την προσπάθεια διαχείρισης ενδοπροσωπικών καταστάσεων και αφορούν τον αγώνα που κάνουμε για να αποκτήσουμε την συναισθηματική ωριμότητα)
- Κρίσεις που σχετίζονται με ψυχοπαθολογία (π.χ. ένας έφηβος που πάσχει από κατάθλιψη κτλ.). Σε αυτήν την περίπτωση είναι απαραίτητη η υποστήριξη από έναν ειδικό ψυχικής υγείας και η επιβράβευση των θετικών χαρακτηριστικών του παιδιού
- Επείγουσες ψυχιατρικές καταστάσεις ( κρίσεις που προέρχονται από σοβαρή διαταραχή της νοητικής και ψυχικής λειτουργίας του ατόμου και που το άτομο δεν μπορεί ή δεν θέλει να αναλάβει προσωπική ευθύνη). Η ιατρική και ψυχιατρική υποστήριξη είναι αναγκαία σε τέτοιου είδους κρίσεις.
ΠΟΙΟΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ;
- Ατομικοί προστατευτικοί παράγοντες ( κοινωνικές δεξιότητες του ατόμου, θετική αυτοαντίληψη, ικανότητα ευελιξίας και επίλυσης προβλημάτων, αίσθηση του χιούμορ, προσωπική επάρκεια)
- Περιβαλλοντικοί παράγοντες ( οικογένεια, φροντίδα και υποστήριξη από τους γονείς, ασφαλείς σχέσεις με τους γονείς, γονική επίβλεψη και ρύθμιση των κανόνων πειθαρχίας, σχέση εμπιστοσύνης και αποδοχής με τους γονείς, ύπαρξη προτύπων για την αντιμετώπιση προβλημάτων, εμπλοκή γονέων στην εκπαίδευση του παιδιού, ικανοποίηση κοινωνικών , οικονομικών, γνωστικών και συναισθηματικών αναγκών του παιδιού)
- Τάξη-σχολείο (ακαδημαϊκός αυτοπροσδιορισμός, αυτοέλεγχος συμπεριφοράς, θετικές σχέσεις εκπαιδευτικού-μαθητών και μεταξύ των συμμαθητών, συνεργασία σχολέιου-οικογένειας, θετικές κοινωνικές σχέσεις, σαφή και ξεκάθαρα όρια, εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων, στήριξη και υψηλές προσδοκίες, παροχή ευκαιριών και ενεργή συμμετοχή όλων των μελών που αποτελούν τη σχολική κοινότητα)
- Κοινότητα ( ευκαιρία για ενεργό συμμετοχή στις δραστηριότητες της κοινότητας, κοινωνική υποστήριξη, σύναψη σχέσεων μεταξύ ατόμων της κοινότητας, ύπαρξη προτύπων, κοινωνικοοικονομική υποδομή)
- ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΕ ΜΙΑ ΚΡΙΣΗ;
- Σύμφωνα με τους Pynoos kai Eth (1986) , οι αντιδράσεις των παιδιών απέναντι σε ένα τραυματικό γεγονός είναι οι εξής: α) επαναβίωση του γεγονότος μέσω της σκέψης, β) φόβος μήπως ξανασυμβεί, γ) απόσυρση από το εξωτερικό περιβάλλον και ανάγκη για προσκόλληση στην οικογένειά τους.
- Άλλες κοινές αντιδράσεις των παιδιών απέναντι σε μια κρίση είναι η απώλεια ελέγχου, η απώλεια σταθερότητας, οι εγωκεντρικές αντιδράσεις-αίσθημα απώλειας της ασφαλειας.
- Οι πιο συνηθισμένες στρατηγικές που χρησιμοποιούν τα παιδιά σε καταστάσεις κρίσεων είναι:
- Η άρνηση : Τα παιδιά ενεργούν σαν να μην έχει συμβεί το στρεσογόνο γεγονός και με αυτόν τον τρόπο νιώθουν προσωρινά ανακούφιση και διατηρούν την ισορροπία τους.
- Παλινδρόμηση: Τα παιδιά συμπεριφέρονται σαν να είναι μικρότερης ηλικίας . Για παράδειγμα, παρουσιάζουν πιο εξαρτητικές συμπεριφορές και γίνονται περισσότερο απαιτητικά.
- Απόσυρση: Τα παιδιά αποσύρονται από το στρεσογόνο περιβάλλον και συνήθως επικεντρώνονται σε κατοικίδια ζώα ή άψυχα αντικείμενα ή ακόμα και στην ονειροπόληση.
- Παρορμητική ενεργητικότητα : Τα παιδιά γίνονται αρκετά παρορμητικά και υπερδραστήρια για να μη σκέφτονται το στρεσογόνο γεγονός. Αυτός ο τρόπος χρησιμοποιείται προκειμένου να καλύψουν τα συναισθήματα θλίψης και πολλές φορές αυτό προκαλεί θυμό στους άλλους οι οποίοι δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν τον λόγο που τα παιδιά συμπεριφέρονται με αυτόν τον τρόπο.
- Αλτρουισμός : τα παιδία βοηθούν άλλους για να αντιμετωπίσουν τα δικά τους προβλήματα. Ωστόσο, υπάρχει κίνδυνος να υιοθετήσουν μοτίβα που χρησιμοποιούν οι ενήλικες και να «χάσουν» κάποια χαρακτηριστικά της παιδικής τους ηλικίας, όπως την ξεγνοιασιά.
- Χιούμορ: Τα παιδιά χρησιμοποιούν το χιούμορ για να διακωμωδήσουν τα προβλήματα τους και να ανακουφίσουν τον πόνο τους. Όμως με αυτόν τον τρόπο πολλές φορές δεν έρχονται σε επαφή με τα αρνητικά τους συναισθήματα τα οποία πρέπει να επεξεργαστούν και να αντιμετωπίσουν και υπάρχει πιθανότητα να μην μπορούν να προσαρμοστούν αποτελεσματικά.
- Απώθηση: Σε αυτήν την περίπτωση τα παιδιά «αφήνουν στην άκρη» τα προβλήματα τους προσωρινά και παίζουν. Η απώθηση είναι λειτουργική όταν χρησιμοποιείται για ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, όταν η στρατηγική αυτή χρησιμοποιείται για πιο εκτεταμένο χρονικό διάστημα είναι δυσλειτουργική διότι μπορεί να οδηγήσει στην άρνηση και άρα στην μη προσαρμογή του παιδιού.
- Προετοιμασία για το επόμενο στρεσογόνο γεγονός: Τα παιδιά σχεδιάζουν, οργανώνουν και προετοιμάζουν την πιο κατάλληλη αντιμετώπιση για ένα προσεχές στρεσογόνο γεγονός. Όμως, η προετοιμασία αυτή θα πρέπει να γίνεται μόνο σε επίπεδο που βοηθά το παιδί να έχει τον έλεγχο των γεγονότων, διότι σε διαφορετική περίπτωση μπορεί να ενισχυθεί ο φόβος του και να παρουσιάσει ψυχαναγκαστικά μοτίβα.
- Υποκατάσταση: Τα παιδιά καταφεύγουν σε διάφορες ενέργειες όπως το παιχνίδι, τα χόμπυ, ο αθλητισμός κτλ. ,προκειμένου να διοχετεύσουν τη θλίψη τους και το θυμό που έχουν μέσα τους. Οι δραστηριότητες αυτές τα κάνουν να νιώθουν πιο ανάλαφρα, καθώς εκτονώνονται. Με αυτόν τον τρόπο εκφράζονται δημιουργικά, αλλά η υποκατάσταση δεν θα πρέπει να είναι η μόνη στρατηγική αντιμετώπισης στρεσογόνων γεγονότων επειδή κάτι τέτοιο μπορεί να είναι η αιτία για απομόνωση του παιδιού από το περιβάλλον του και η απουσία ενσυναίσθησης απο την πλευρά του παιδιού προς τους άλλους.
- ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΙ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΡΙΣΕΩΝ;
- Τα στάδια των κρίσεων είναι τέσσερα. Αρχικά γίνεται η πρώτη επαφή με το γεγονός. Στη φάση αυτή τα συναισθήματα του ατόμου είναι τόσο υπερβολικά που το εμποδίζουν από το να βρει λύσεις και να αντιμετωπίσει την κρίση. Στη δεύτερη φάση γίνεται η επεξεργασία του γεγονότος. Οι άνθρωποι σε αυτή τη φάση εμφανίζουν τις πρώτες συναισθηματικές τους αντιδράσεις (θυμός, θλίψη κτλ.) και συζητούν με άλλους τα συναισθήματα τους προκειμένου να τα συνειδητοποιήσουν και να τα φυσιολογικοποιήσουν . Στην επόμενη φάση, γίνεται η αντιμετώπιση ή η προσαρμογή του ατόμου, το οποίο αρχίζει να ξεπερνά τα έντονα συναισθήματα των προηγούμενων φάσεων και ξεκινά να κάνει απολογισμό των συνεπειών του γεγονότος. Έτσι αρχίζει να δρα προκειμένου να αντιμετωπίσει την κρίση. Στην τέταρτη και τελευταία φάση, γίνεται η επιστροφή στο προ της κρίσεως επίπεδο λειτουργίας. Η φάση αυτή διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα ( από μήνες έως και χρόνια) και οδηγεί στην προσαρμογή και αποκατάσταση του ατόμου και στην επιστροφή του στο προηγούμενο επίπεδο λειτουργίας .
- Οι στόχοι της συμβουλευτικής σε καταστάσεις κρίσεων είναι οι εξής: το άτομο να κατανοήσει το γεγονός σύμφωνα με την υποκειμενική του αντίληψη, να αντιμετωπίσει το γεγονός χρησιμοποιώντας τις δικές του στρατηγικές, να διατηρήσει τις σχέσεις του με την οικογένεια και τους φίλους του καθώς και αναζητήσει υποστήριξη από αυτούς, να διατηρήσει τη συναισθηματική του ισορροπία και να διατηρήσει θετική αυτό-εικόνα και αίσθηση επάρκειας και ελέγχου.
- Μερικές οδηγίες που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για την στήριξη κυρίως των παιδιών που έχουν υποστεί κρίση είναι οι εξής:
- Να ξεκινήσουμε αμέσως τη συμβουλευτική: όσο περισσότερος καιρός περνάει τόσο πιο δύσκολο είναι να αντιμετωπιστεί η κρίση και το παιδί μπορεί να εκδηλώσει σημαντική συναισθηματική δυσλειτουργία.
- Δείχνουμε ενδιαφέρον και ικανότητα αντιμετώπισης της κατάστασης: Ο σύμβουλος πρέπει να αποτελεί πρότυπο επίλυσης της κρίσης, προκειμένου το παιδί να νιώσει ασφάλεια και σιγουριά.
- Προσεκτική ακρόαση και διεξοδική διερεύνηση των γεγονότων: Προκειμένου η συμβουλευτική να εδραιωθεί με σωστό τρόπο θα πρέπει να συλλέξουμε όσο το δυνατό περισσότερες λεπτομέρειες. Μόνο όταν γνωρίζουμε ακριβώς μια κατάσταση μπορούμε και να ερμηνεύσουμε τη συμπεριφορά αυτού που υφίσταται κρίση.
- Αντανάκλαση των συναισθημάτων του παιδιού: Ο σύμβουλος πρέπει να συζητάει με το παιδί για τα συναισθήματά του και να το ενθαρρύνει να τα εκφράσει.
- Βοηθάμε το παιδί στο να συνειδητοποιήσει πως το αρνητικό συμβάν έχει ήδη γίνει: Με αυτόν τον τρόπο αποδυναμώνουμε τους μηχανισμούς άμυνας του παιδιού όπως την άρνηση.
- Αποφεύγουμε την απόδοση ευθυνών: Αντίθετα ενθαρρύνουμε το παιδί να εστιάσει την προσοχή του στο ίδιο το γεγονός και δίνουμε ιδιαίτερη σημασία στις εσωτερικές του δυνάμεις και στην αυτοεκτίμηση του.
- Δεν παρέχουμε ψευδή καθησυχασμό: Πρέπει πάντα να είμαστε ρεαλιστικοί και ειλικρινείς. Σκοπός είναι να κάνουμε το άτομο που βρίσκεται σε κρίση να αισθάνεται ελπίδα. Το παιδί πρέπει να κατανοήσει πως η κρίση μπορεί να του αφήσει κάποιο στίγμα, αλλά παρόλα αυτά ότι ενδέχεται να ανακαλύψει νέες δυνατότητες που πηγάζουν από το ίδιο.
- Αναγνωρίζουμε τη σημαντικότητα της δράσης: Το άτομο θα πρέπει να έχει ενεργητική στάση απέναντι στο στρεσογόνο γεγονός προκειμένου να το αντιμετωπίσει. Με αυτόν τον τρόπο θα αποκατασταθεί η έννοια του εαυτού.
- Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε πως η κρίση μπορεί να αντιμετωπιστεί και πως πρέπει πάντα να έχουμε ενεργητική στάση προκειμένου να επιτευχθεί αυτό. Σημαντική είναι και η υποκειμενική αντίληψη του ατόμου καθώς , ορισμένοι άνθρωποι τείνουν να είναι πιο ευάλωτοι λόγω οικειότητας με το θύμα, προηγούμενου τραύματος ή απώλειας, προϋπάρχουσας ψυχοπαθολογίας, έλλειψης εσωτερικών δυνάμεων και εξωτερικών πηγών και ανησυχίας για την ασφάλεια της οικογένειας τους ή κάποιου σημαντικού άλλου. Συνεπώς, ένα δυνητικά επικίνδυνο συμβάν δεν αποτελεί από μόνο του κρίση. Για να θεωρηθεί κρίση θα πρέπει το ίδιο το άτομο να αντιλαμβάνεται το γεγονός αυτό ως σημαντικό και απειλητικό καθώς και να μην μπορεί να το διαχειριστεί.
- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Χατζηχρήστου Γ. Χρυσή (2011). Κοινωνική και συναισθηματική αγωγή στο σχολείο. Αθήνα: Εκδόσεις τυπωθήτω.
- Χατζηχρήστου, Χ. Γ. (2011). Σχολική ψυχολογία.