Με αφορμή τον μήνα Μάϊο ο οποίος αποτελεί τον μήνα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για την ψυχική υγεία αξίζει να σημειωθούν οι επιπτώσεις του στίγματος γύρω από το συγκεκριμένο θέμα.Η λέξη «στίγμα» προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα στίζω που σημαίνει «δημιουργώ ένα σημάδι σε μία επιφάνεια (συνήθως μέσω νύγματος ή καυτηριασμού)» και σχεδόν σε ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας διακατέχεται από μία αρνητική χροιά.Η εμπειρική καταγραφή του στίγματος έλαβε χώρα για πρώτη φόρα το 1963 από τον κοινωνιολόγο Erving Goffman. Ο Goffman όρισε το στίγμα ως «μία ανεπιθύμητη και δυσφημιστική ιδιότητα που αποδίδεται στο άτομο και η οποία του στερεί την πλήρη κοινωνική αποδοχή, αναγκάζοντάς το να αποκρύπτει παράλληλα την αιτία της αρνητικής αυτής αντιμετώπισης». Τρία χρόνια αργότερα, έρχεται ο επίσης κοινωνιολόγος, Thomas Scheff να διατυπώσει τη «Θεωρία της Ετικέτας (Theory of Labelling)»· κατά την οποία η ταυτότητα και η συμπεριφορά του ατόμου προσεγγίζονται και περιγράφονται με όρους «ετικέτας/ταμπέλας». Έτσι, ως αποτέλεσμα ο κοινωνικός περίγυρος αντιμετωπίζει και διαμορφώνει τη στάση του απέναντι σε ένα άτομο ή μία ομάδα βάσει της ετικέτας και όχι σύμφωνα με τη συμπεριφορά και το χαρακτήρα τους, αυτό που πραγματικά είναι σαν οντότητες. Επομένως, το στίγμα παρουσιάζει άμεση συσχέτιση και αλληλεπίδραση με τα στερεότυπα, τις προκαταλήψεις και τις διακρίσεις να διέπουν το φάσμα όλης της ανθρώπινης ζωής και δράσης ιδιαίτερα γύρω από θέματα που αφορούν την υγεία και δη την ψυχική.Σύμφωνα με τα στατιστικά, σχεδόν το 50% του πληθυσμού μιας χώρας θα αντιμετωπίσει «προβλήματα» ψυχικής υγείας τουλάχιστον μία φόρα στη διάρκεια της ζωή του, ενώ 9 στους 10 α-σθενείς θα έρθουν αντιμέτωποι με το στίγμα, με αποτέλεσμα το 56% των πασχόντων να μη λαμβάνει κάποια θεραπεία (ψυχοθεραπευτική – φαρμακευτική) παρά την αποτελεσματικότητά της και την ανακούφιση, ή/και εξάλειψη των συμπτωμάτων.Υπάρχουν ποικίλες προεκτάσεις ή τύποι του στίγματος στις κοινωνίες μας ωστόσο οι τέσσερις πιο σημαντικοί αποτελούν το κοινωνικό στίγμα (social stigma), το προσωπικό ή αυτό-προσδιοριζόμενο (self–stigma), το επαγγελματικό/εργασιακό στίγμα (professional stigma) και το συστημικό/κρατικό στίγμα (institutional stigma).
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ:Αρχικά, αναφέρεται στην ακραία αποδοκιμασία ή δυσαρέσκεια για έναν άνθρωπο ή ομάδα με όρους κοινωνικών χαρακτηριστικών που γίνονται αντιληπτά και χρησιμεύουν για να διακριθούν από άλλα μέλη μιας κοινωνίας. Οι κοινωνιολόγοι θεωρούν το συγκεκριμένο τύπο του στίγματος ιδιαίτερα επιδραστικό καθώς στηρίζεται στα «θεμέλια» της κοινωνικής γνώσης που γίνεται αντικείμενο μάθησης από την πλειοψηφία των μελών μιας κοινωνικής ομάδας.Το κοινωνικό στίγμα της ψυχικής υγείας έχει τις «ρίζες» του στην αντίληψη ότι οι ψυχικά α-σθενείς αντιμετωπίζουν ζητήματα ψυχικής υγείας εξαιτίας του αδύναμου χαρακτήρα τους ή εξαιτίας μιας παράλογης επιλογής τους· μια διαστρεβλωμένη αντίληψη η οποία υιοθετείται από τους απλούς πολίτες μέχρι τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας.Ο συγκεκριμένος τύπος προεκτείνεται τόσο σε μακρο-κοινωνικό επίπεδο (π.χ. δημόσιο σύστημα υγείας, κρατικές πρακτικές κ.α.) όσο και σε μικρο-κοινωνικό (π.χ. αυτό-κατηγορίες, ενοχές τόσο των ίδιων των α-σθενών όσο και του οικείου περιβάλλοντός τους).
SELF-STIGMA:Ο συγκεκριμένος τύπος σχετίζεται με το αντιληπτό στίγμα. Προκύπτει όταν οι α-σθενείς ψυχικής υγείας κρίνουν τους εαυτούς και την ψυχική τους υγεία αρνητικά ή ακόμη και με όρους απόρριψης επειδή αναγνωρίζουν ότι η κοινωνία είναι προκατειλημμένη και ότι τους διακρίνει από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο εξαιτίας της ψυχικής τους ασθένειας/διαταραχής. Το self-stigma συνήθως συνοδεύεται από αισθήματα ντροπής τα οποία οδηγούν σε ελλιπή ή και καθόλου θεραπεία με αρνητικά αποτελέσματα για το ίδιο το άτομο.
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ:Παρόλο που ο συγκεκριμένος τύπος φαντάζει «έκπληξη» αν σκεφτεί κανείς τους εργαζομένους στις δομές ψυχικής υγείας ή τους ιδιώτες ψυχοθεραπευτές που παλεύουν για την καταπολέμηση του στίγματος, υπάρχει ωστόσο και μία μερίδα επαγγελματιών με ελλιπή κατάρτιση και γνώση ή ακόμη και με προκατειλημμένες απόψεις, οι οποίοι στιγματίζουν τους α-σθενείς τους άλλοτε ηθελημένα κι άλλοτε ασυνείδητα. Πολλές φορές το επαγγελματικό στίγμα αναπτύσσεται στη βάση που δημιουργείται και το κοινωνικό, με τους ειδικούς να μη το λαμβάνουν σοβαρά υπόψιν ή διαγιγνώσκοντας λανθασμένα την κλινική εικόνα. Επίσης, πολλοί γιατροί αδυνατούν να αναγνωρίσουν τα συμπτώματα ψυχικών διαταραχών που βρίσκονται πίσω από μία ιατρική εικόνα με αποτέλεσμα να μη παραπέμπουν τους α-σθενείς σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας και να διευρύνεται η ψυχοπαθολογία τους. Τέλος, η σχέση γιατρού/ψυχοθεραπευτή-πελάτη πολλές φορές υπερτερεί οποιασδήποτε άλλης θέσης με αποτέλεσμα α-σθενείς να αλληλεπιδρούν με λάθος επαγγελματία, με λάθος προσέγγιση και ουκ ολίγες φορές με λανθασμένη θεραπεία και αγωγή.
ΣΥΣΤΗΜΙΚΟ/ΚΡΑΤΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ:Αφορά τις πρακτικές μιας εκάστοτε κυβέρνησης, τους κρατικούς αλλά και τους ιδιωτικούς οργανισμούς που συνειδητά ή ασυνείδητα περιορίζουν την πρόσβαση ευκαιριών για ανθρώπους που αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας. Οι ανεπαρκείς χρηματοδοτήσεις για έρευνα, η έλλειψη δομών ψυχικής υγείας αλλά και τα ελλιπή χρηματικά κονδύλια εσωτερικού και εξωτερικού για «επενδύσεις» στον τομέα της ψυχικής υγείας αποτελούν μόνο κάποια από τα παραδείγματα που συμβάλλουν στο στίγμα.
Στην εποχή της κυριαρχίας του διαδικτύου υπάρχει ένα πολύ ισχυρό δίπολο του στίγματος της ψυχικής υγείας. Ενώ από τη μία πλευρά γίνονται συνεχώς διαδικτυακές ενημερωτικές ημερίδες και συνέδρια ή επιμορφωτικά σεμινάρια χαμηλού έως καθόλου κόστους γύρω από τα θέματα της ψυχικής υγείας και δημιουργούνται σελίδες από διεπιστημονικές ομάδες ειδικών σε τέτοια ζητήματα που ενημερώνουν με άρθρα και συνομιλία το κοινό· στον αντίποδα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συμβάλλουν στην εγκαθίδρυση του στίγματος. Τα μη υγιή και εσφαλμένα κοινωνικά πρότυπα, με την αψεγάδιαστη εικόνα τελειότητας, οι διάφορες «σαρκαστικές» ατάκες σχετικά με τα «ψυχιατρεία», ο τρόπος που μιλάμε για την ψυχική υγεία (π.χ. «τρελογιατρός», «ψυχοφάρμακα», «ψυχάκιας», «σχιζοφρενής Χ» κ.α.), ο τρόπος παρουσίασης και ψυχολογιοποίησης εγκλημάτων και δρωμένων αλλά και κάποια από τα δημιουργήματα της έβδομης τέχνης είναι μονάχα κάποια από τα καθημερινά κυρίαρχα παραδείγματα στο κόσμο των ΜΜΕ που υποβαθμίζουν κάθε συλλογική και ατομική προσπάθεια να «σπάσει» ο κύκλος του στίγματος της ψυχικής υγείας.
ΠΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΟΙ Α-ΣΘΕΝΕΙΣ;Είναι σημαντικό να έχουμε υπόψιν τις ατομικές διαφορές μεταξύ των ανθρώπων σε κάθε θέμα που προσεγγίζουμε. Υπάρχουν α-σθενείς που δεν επηρεάζονται από τα κοινωνικά πρότυπα και την προκατάληψη και συνεχίζουν κανονικά τη ζωή τους λαμβάνοντας παράλληλα θεραπεία (είτε φαρμακευτική, είτε ψυχοθεραπευτική, είτε παράλληλα συνδυασμένα). Υπάρχουν όμως κι εκείνοι που βιώνουν τον αποκλεισμό, την περιθωριοποίηση και τη διάκριση σε μεγάλο και ακραίο βαθμό με αποτέλεσμα να ντρέπονται και να «μισούν» τον εαυτό τους.Οι α-σθενείς που επιδέχονται ή φοβούνται ότι θα επιδεχθούν κοινωνικό αποκλεισμό, αποκρύπτουν τη διαταραχή τους, δε λαμβάνουν θεραπεία, δε προσεγγίζουν κάποιον ψυχοθεραπευτή, δεν μιλάνε για αυτό που βιώνουν, ντρέπονται, αισθάνονται ένοχοι και πολλές φορές κατηγορούν τον εαυτό τους. Ως αποτέλεσμα, διαιωνίζεται η ψυχοπαθολογία τους και καταλήγουν να βλάπτουν τους εαυτούς τους και κάποιες φορές κάποιους τρίτους.Για τους α-σθενείς που επιλέγουν να μιλήσουν ανοιχτά για τη διαταραχή τους, ο περίγυρός τους(ακόμη και η οικογένεια και οι φίλοι τους) εάν μείνει ανενημέρωτος τους αποκλείει από τον κύκλο τους, ντρέπεται γι’ αυτούς ή ακόμη και τους φοβάται. Οι εργοδότες τους εξαιτίας της προκατάληψης και των στερεοτύπων γύρω από τα θέματα ψυχικής υγείας, πολλές φορές φοβούμενοι πως θα χάσουν το κύρος τους, τους απολύουν. Έτσι, πολλοί άνθρωποι βρίσκονται άνεργοι, αβοήθητοι, μόνοι, με έλλειψη αυτό-εκτίμησης και αυτοπεποίθησης, χωρίς ελπίδα και με ολοένα αυξανόμενη συμπτωματολογία.Για τα παιδιά και τους έφηβους α-σθενείς ίσως να είναι ακόμη πιο δύσκολη η αντιμετώπιση του στίγματος και του αποκλεισμού εξαιτίας της δυσκολίας ενσυναίσθησης σε τόσο νεαρή ηλικία από πλευράς συμμαθητών. Είναι δυνατόν να βιώνουν περιστατικά εκφοβισμού με κάθε μορφής βία (σωματική, λεκτική, σεξουαλική, cyber-bullying), μειωμένες σχολικές ευκαιρίες ή πτώση σχολικής επίδοσης, αλλά και παραμέληση.Λαμβάνοντας υπόψη τις στάσεις και τις αντιδράσεις σχετικά με την ψυχική υγεία, αξίζει να σημειωθεί ότι δημιουργείται ένας τύπος ιεραρχίας των διαταραχών. Για παράδειγμα α-σθενείς με σχιζοφρένεια φαίνεται να έρχονται αντιμέτωποι με την προκατάληψη, τη διάκριση και την περιθωριοποίηση σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι οι α-σθενείς με αγχώδεις διαταραχές ή διαταραχές διάθεσης.Δεν είναι λίγες οι φορές όμως, που και το οικογενειακό ή/και φιλικό περιβάλλον του ασθενούς έρχονται αντιμέτωποι με το στίγμα. Πιο συγκεκριμένα, η οικογένεια συχνά ακούει εκφράσεις του τύπου “εκείνοι φταίνε…έτσι όπως του/ης φέρονταν τον/ην τρέλαναν”, ή “τον/ην πίεζαν υπερβολικά από παιδί ακόμη”, “έχει βιολογικό υπόβαθρο, άρα κληρονομείται, άρα φταίνε τα γονίδια των γονιών” κ.α. με αποτέλεσμα να αποκλείονται εξίσου κοινωνικά και να απομονώνονται.Όσον αφορά το φιλικό περιβάλλον, υπάρχουν φίλοι που είναι δίπλα μας σε ό,τι κι αν συμβεί και υπάρχουν και αυτοί που με τις δυσκολίες μας εγκαταλείπουν. Οι φίλοι που θα παραμείνουν “πιστοί” στον/ην φίλο/η που αντιμετωπίζει προβλήματα ψυχικής υγείας μπορεί να έρχονται συχνά αντιμέτωποι με σχόλια όπως: “για να κάνουν παρέα μάλλον ίδια προβλήματα έχουν” ή “πώς τον/ην αντέχουν; Εγώ δε θα μπορούσα ούτε λεπτό μαζί του/ης”, “στο τέλος κι αυτός/η έτσι θα καταντήσει” κ.α.
ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΣΥΜΒΑΛΛΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΟΥ ΣΤΙΓΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ:
- Με ενημέρωση (από τα ΜΜΕ ή μέσω προσωπικής αναζήτησης),
- Με επιμόρφωση (π.χ. μέσω σεμιναρίων, ημερίδων, συνεδρίων),
- Με συνομιλία με ειδικούς ψυχικής υγείας και απενοχοποίηση,
- Με προγράμματα πρωτογενούς, δευτερογενούς, τριτογενούς πρόληψης,
- Με την ύπαρξη ψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών σε κάθε κοινότητα, δήμο και σχολείο,
- Με κοινωνική αλληλεπίδραση με ανθρώπους που ανέρρωσαν πλήρως ή πάσχουν ακόμη από κάποια ψυχική διαταραχή,
- Με group therapy ώστε οι α-σθενείς να μη νιώθουν μόνοι και να παίρνουν θάρρος και κουράγιο,
- Με πρόσβαση σε δομές ψυχικής υγείας για κάθε πολίτη,
- Με χρηματοδοτήσεις για έρευνα και ανέγερση περισσότερων δομών ψυχικής υγείας,
- Με δημιουργία site και εκπομπών που θα ενημερώνουν τους πολίτες για ζητήματα ψυχικής υγείας,
- Με ενημερωτικές καμπάνιες,
- Σταματώντας την ψυχολογιοποίηση (σε εγκληματικά περιστατικά),
- Με υγιή πρότυπα ,
- Με ενσυναίσθηση και αγάπη για το συνάνθρωπο και τέλος,
- Με την ίση αντιμετώπιση και μεταχείριση όλων των ανθρώπων.
Καταληκτικά, όπως είχε πει κάποτε η Michelle Obama «είναι καιρός να πούμε σε όλους όσους αντιμετωπίζουν ζητήματα ψυχικής υγείας ότι δεν είναι μόνοι και ότι το να αναζητάς βοήθεια δεν είναι σημάδι αδυναμίας, αλλά ένδειξη δύναμης». Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε όλοι ότι ο άνθρωπος ή οι άνθρωποι που έχουμε απέναντί μας δεν καθορίζονται βάσει του προβλήματός τους…δεν τους αγαπάμε και δεν τους υποστηρίζουμε μόνο όταν είναι καλά, αλλά και τις μέρες που δεν μπορούν να σηκωθούν απ’ το κρεβάτι, τις μέρες που φοβούνται να βγούνε έξω από το σπίτι, τις μέρες που νιώθουν να πονάει το στήθος, η καρδιά ή το κεφάλι τους. Είμαστε δίπλα τους όχι μόνο όταν είναι χαρούμενοι αλλά και όταν είναι λυπημένοι ή κλαίνε, όταν φωνάζουν ή προσπαθούν να βλάψουν τον εαυτό τους. Είμαστε δίπλα τους εμείς όταν εκείνοι ενδεχομένως να νιώθουν μόνοι και αβοήθητοι, ή θυμωμένοι με τον εαυτό τους. Είμαστε εκεί και πιστεύουμε σ’ αυτούς για αυτούς, ακόμη και τις φορές που οι ίδιοι δυσκολεύονται να το κάνουν. Απλά είμαστε εκεί…να ακούσουμε, να τους κρατήσουμε το χέρι, να τους δώσουμε μια αγκαλιά, να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε και να βοηθήσουμε έμπρακτα, ειλικρινά, χωρίς να κρίνουμε, χωρίς να φοβηθούμε. Είμαστε εκεί να τους προσφέρουμε το πιο ειλικρινές και αισιόδοξο χαμόγελό μας όταν κλείσουν το ραντεβού στον ψυχίατρο ή τον ψυχοθεραπευτή, να τους δείξουμε ότι βρισκόμαστε κοντά τους αν ή όταν υποτροπιάσουν. Δεν τους αποκλείουμε με τα λόγια και τη στάση μας, δεν τους περιθωριοποιούμε με τις πρακτικές μας. Αντιθέτως, τους δείχνουμε ότι πάντα θα υπάρχει κάποιος πρόθυμος να τους ακούσει όταν θελήσουν να μιλήσουν. Είναι σημαντικό σε ένα κόσμο γεμάτο καλούπια και ταμπέλες, σε έναν κόσμο που θεωρεί ως το μόνο «φυσιολογικό» αντιλήψεις μιας άλλης, (ξε)περασμένης εποχής, να κανονικοποιήσουμε αυτό που φαντάζει ‘‘αφύσικο’’ και ‘‘τρομακτικό’’, να θέσουμε την ψυχική μας υγεία σε προτεραιότητα. Και θα το καταφέρουμε μόνο μέσα από την ενημέρωση, τη σφαιρική γνώση, την ίση αντιμετώπιση όλων και την πλήρη αποδοχή.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:Shuntaro Ando, Sosei Yamaguchi, Yuta Aoki & Graham Thornicroft, Review of mental-health-related stigma in Japan, Psychiatry and Clinical Neurosciences, 2013.Charlotte Huggett, Michele D. Birtel, Yvonne F. Awenat, Paul Fleming, Sophie Wilkes, Shirley Williams & Gillian Haddock, A qualitative study: experiences of stigma by people with mental health problems, The British Psychological Society Psychology and Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 2018.Sharon M. Holder, Eunice R. Peterson, Rebecca Stephens & Lee A. Crandall, Stigma in Mental Health at the Macro and Micro Levels: Implications for Mental Health Consumers and Professionals, Community Mental Health Journal,2018.Jeffrey Borenstein, Stigma, Prejudice and Discrimination Against People with Mental Illness, American Psychiatric Association,2020.psychiatros.gr “Το στίγμα της ψυχικής διαταραχής”
