Ο χειρότερος τρόπος να χάσεις κάποιον που αγαπάς είναι να είσαι δίπλα του αλλά αυτός να μην είναι εκεί..
Πένθος – Απώλεια – Θλίψη
Μας αφορούν όλους. Αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ζωής μας. Τουλάχιστον μία φορά στην ζωή του ένας ενήλικας θα βιώσει πένθος, το σύνολο των συναισθηματικών, αλλά και σωματικών αντιδράσεων, που βιώνουμε στην απώλεια.
Απώλεια, μπορούμε να ονομάσουμε την σωματική απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, τον θάνατό του ή την εξαφάνισή του, όμως ο όρος μπορεί να αναπαριστά και μία συμβολική διάσταση της απώλειας. Η διάγνωση μίας ασθένειας, το να αποχαιρετήσουμε μία σχέση, να χάσουμε την περιουσία μας ή την δουλειά μας, τα μεγάλα οικονομικά προβλήματα που διογκώνονται και νιώθουμε να χάνουμε τον έλεγχο αποτελούν μορφές της απώλειας και μας οδηγούν στην θλίψη.
Σημαντικό είναι, επίσης, ότι η απώλεια καθιστά τους ανθρώπους ευάλωτους για μια ποικιλία άλλων ψυχολογικών προβλημάτων. Σε μια αμερικανική μελέτη των Keyes et al. (2014), οι συμμετέχοντες ρωτήθηκαν αν είχαν υποστεί ποτέ απροσδόκητη απώλεια. Περισσότερο από το 50% απάντησε «ναι», κάνοντας μια ξαφνική απώλεια το πιο συχνό αρνητικό συμβάν της ζωής. Οι ερευνητές χαρτογράφησαν επιπλέον εάν οι άνθρωποι έπασχαν από κάποια ψυχική διαταραχή. Αυτό οδήγησε σε ένα αξιοσημείωτο συμπέρασμα: το να βιώνεις μια ξαφνική απώλεια συχνά συνέπιπτε με την έναρξη σημαντικών ψυχολογικών προβλημάτων.
Οι λόγοι είναι πολλοί, ποικίλοι και καθαρά προσωπικοί. Ακόμη και η έλευση του πανδημικού ιού στην ζωή μας σε πολλούς προκάλεσε συναισθήματα θλίψης και πένθους. Νιώθουμε ότι χάνουμε τον έλεγχο της ζωής μας και ότι ο κόσμος όπως τον γνωρίζαμε έχει αλλάξει. Και όντως έχει αλλάξει. Τα όνειρά μας αναβάλλονται ή ματαιώνονται. Η απώλεια της κανονικότητας, ο φόβος των οικονομικών εμποδίων, ο θάνατος χιλιάδων ανθρώπων, το απροσδιόριστο ύψος της ανεργίας, η κοινωνική απομόνωση μας πλήττουν και θρηνούμε. Συλλογικά.
Στάδια Φυσιολογικού Πένθους
Η θλίψη και το πένθος αποτελούν φυσιολογικές αντιδράσεις του εαυτού μας στην απώλεια. Ωστόσο, δεν πενθούμε όλοι με τον ίδιο τρόπο. Ο θρήνος για τον καθένα εκφράζεται διαφορετικά. Σε διαφορετικό χρόνο, τόπο, διάρκεια ή ένταση.
Οι ερευνητές στον τομέα της ψυχολογίας έχουν καταφέρει να εντοπίσουν κάποια κοινά στάδια συναισθηματικών αντιδράσεων που βιώνουμε οι περισσότεροι.
- Άρνηση: «Δεν μου συμβαίνει αυτό!». Η άρνηση να δεχθούμε ότι ένα γεγονός συνέβη μετά την επιβεβαιωμένη είδησή του, αποτελεί έναν αμυντικό μηχανισμό προστασίας του Εγώ. Είναι ένα πρώτος τρόπος αντιμετώπισης των συντριπτικών συναισθημάτων που μας κατακλύζουν.
- Θυμός: Πίσω από τον θυμό ελλοχεύουν πολλά συναισθήματα και πόνος. Αυτός ο θυμός μπορεί να ανακατευθυνθεί προς άλλα πρόσωπα, όπως τον θανούντα, μία πρώην σχέση, έναν συγγενή ή έναν συνεργάτη, ακόμη και να στοχεύσει άψυχα αντικείμενα. Ενώ ορθολογικά μπορεί να σχετίζονται διάφοροι παράγοντες με την απώλεια και όχι μόνο – ή καθόλου- με το αντικείμενο θυμού, τα συναισθήματά μας εκείνη την στιγμή είναι πολύ έντονα για να το αισθανθούμε αυτό.
- Διαπραγμάτευση: «Τι θα γινόταν αν…» Στο στάδιο της διαπραγμάτευσης μπορούμε να πούμε ότι εστιάζουμε στο τι θα μπορούσε να κάνουμε για να αποφύγουμε την απώλεια. Με αυτόν τον τρόπο προσπαθούμε να ανακτήσουμε τον έλεγχο ή να νιώσουμε ότι κατά κάποιον τρόπο μπορούμε να επηρεάσουμε το αποτέλεσμα. Επιδιώκουμε να αναβάλλουμε την θλίψη, την σύγχυση, τον πόνο.
- Κατάθλιψη: Το βουβό στάδιο της θλίψης. Αξιοποιώντας την συναισθηματική διεργασία που λαμβάνει χώρα σε αυτό το στάδιο, θα μπορούσαμε εν μέρει να μιλήσουμε για το συναίσθημα εκείνο που αγκαλιάζει την θλίψη. Πιθανόν σε αυτό το στάδιο να κρύβονται οι ρίζες της αποδοχής και της συνειδητοποίησης. Ωστόσο, η βιωματική εμπειρία δεν παύει να είναι δύσκολη, θολή, αχανής, ακατάστατη, συντριπτική. Εδώ συνειδητοποιούμε το μέγεθος της και την επίδραση της απώλειας στην ζωή μας. Φαντάζει ως το αναπόφευκτο σημείο πρόσκρουσης της απώλειας.
- Αποδοχή: It’s ok not to be ok. Ένα νέο μονοπάτι ζωής. Περιλαμβάνει την συμφιλίωση μας με το γεγονός που μας τραυμάτισε και τα συναισθήματά μας. Επιστρέφουμε σιγά σιγά στην πραγματικότητα, με αναθεωρημένη οπτική απέναντι στην ζωή. Θυμόμαστε ότι ζούμε σε έναν μεταβαλλόμενο και απρόβλεπτο κόσμο που δεν μπορούμε πάντα να ελέγξουμε, αναγνωρίζουμε την αναγκαιότητα του τυχαίου και εξελισσόμαστε μέσα από την διεργασία του πένθους και της αναγνώρισης των συναισθημάτων.
Οι συναισθηματικές αυτές αντιδράσεις δεν έχουν κάποια συγκεκριμένη κατευθυνόμενη πορεία ή εξέλιξη, ούτε αφορούν ένα συνεχές ή μία γραμμική ακολουθία, όμως περισσότερο, μπορούμε να τα κατανοήσουμε, ως ένα πλέγμα διαφόρων συναισθημάτων, τα οποία ταλαντεύονται μεταξύ διαφορετικών καταστάσεων στην πάροδο του χρόνου και διαδέχονται το ένα το άλλο, χωρίς καθορισμένη σειρά, χρονική διάρκεια ή ένταση.
Στην συνέχεια, πολλοί παράγοντες είναι αυτοί που υπεισέρχονται και διαμορφώνουν τον δικό μας προσωπικό τρόπο που πενθούμε. Η αντιμετώπιση της απώλειας είναι τελικά μία βαθιά προσωπική και μοναδική εμπειρία. Για παράδειγμα, η γενικότερη στάση μας απέναντι στην ζωή, όπως το αν πιστεύουμε ότι είναι αδυναμία να δείχνουμε τα συναισθήματα θλίψης που βιώνουμε και προτιμάμε να παραμένουμε «δυνατοί» ή σιωπηλοί, το κατά πόσο έτοιμοι είμαστε κάθε δεδομένη στιγμή να βιώσουμε κάτι τόσο τραυματικό, ή το πολιτιστικό πλαίσιο που ζούμε και πως αυτό αντιλαμβάνεται το πένθος. Η έντασή του δεν είναι αναμενόμενη. Το ψυχολογικό κόστος συνήθως είναι μεγάλο.
Επίμονο Πένθος
Το πρώτο βήμα για να πας προς εκεί που θες είναι να αποφασίσεις ότι δεν θα μείνεις εκεί που είσαι. Κατά τους πρώτους μήνες μετά από μία απώλεια, πολλά σημεία και συμπτώματα φυσιολογικής θλίψης είναι ίδια με αυτά του ανεπίλυτου, επίμονου ή περίπλοκου πένθους. Στο πλαίσιο του φυσιολογικού πένθους η θλίψη που βιώνουμε, αλλάζει με την πάροδο του χρόνου για την συντριπτική πλειονότητα των ατόμων, τα οποία τελικά αποδέχονται την απώλεια, μειώνουν την θλίψη και επιστρέφουν σε μία αναθεωρημένη, αλλά ουσιαστική και ικανοποιητική ζωή. Τα συναισθήματα αυτά καταλήγουν βαθμιαία να αποδυναμωθούν με την πάροδο του χρόνου. Ωστόσο, για κάποιους άλλους, τα συναισθήματα απώλειας δεν εξασθενούν και δεν βελτιώνονται με την πάροδό του. Παραμένουν ή επιδεινώνονται.
Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των δύο καταστάσεων έγκειται στο ότι στο επίμονο πένθος τα αισθήματα οδύνης διαρκούν μακροχρόνια και είναι τόσο εκτενή και σοβαρά που το άτομο παγιδεύεται και αδυνατεί να ανακάμψει από την απώλεια και να επιστρέψει πίσω στην ζωή του. Η θλίψη είναι ένα φυσιολογικό ανθρώπινο συναίσθημα αλλά πρέπει να είναι παροδικό και όταν γίνεται χρόνιο και εξουθενωτικό, τα άτομα που το βιώνουν μπορεί να χρειάζονται θεραπεία ψυχικής υγείας. Το επίμονο πένθος αναγνωρίζεται από το παρατεταμένο χρονικό διάστημα των συμπτωμάτων και την ένταση των συμπτωμάτων που πολλές φορές παρεμβαίνει στην κανονική λειτουργία, όπως ο αυτοκτονικός ιδεασμός.
Το επίμονο πένθος προκαλεί σημαντική βλάβη σε προσωπικούς, οικογενειακούς, κοινωνικούς, εκπαιδευτικούς, επαγγελματικούς ή άλλους σημαντικούς τομείς λειτουργίας του ατόμου. Τα άτομα αδυνατούν να απεμπλακούν. Η θλίψη μπορεί να εξελιχθεί σε ψυχική διαταραχή, όπως συμβαίνει στην περίπτωση ενός θανάτου κατά την οποία – τουλάχιστον ένα έτος μετά την απώλεια – κάποιος πάσχει σοβαρά από επίμονη λαχτάρα για τον νεκρό, σε συνδυασμό με άλλα συμπτώματα όπως συναισθηματικό μούδιασμα, αποκόλληση από την πραγματικότητα ή επιθυμία του ατόμου να πεθάνει για να είναι μαζί με τον αποθανόντα.
«Κατά κάποιον τρόπο η ταλαιπωρία παύει να υπάρχει την στιγμή που βρίσκει νόημα» Viktor Frankl
Η επόμενη μέρα – Εστιάζοντας στις δυνάμεις μας έναντι των αδυναμιών
Ως μία ευκαιρία. Ως ένας εξελικτικός μηχανισμός όπου οι άνθρωποι έχουν την δύναμη, όχι μόνο να ανακάμπτουν, αλλά και να εξελίσσονται μέσα από τις τραυματικές εμπειρίες. Το τραύμα σοκάρει και αλλάζει τον κόσμο μας. Στην βιβλιογραφία η προσαρμοστική αυτή πρόκληση αναφέρεται ως «μετά – τραυματική» ανάπτυξη, καθώς καλλιεργούνται οι ψυχικές δεξιότητες του ατόμου, ως αποτέλεσμα της πάλης του με μία μείζονα απώλεια ή τραυματική εμπειρία.
Η εκτίμηση των καθημερινών απλών στοιχείων της ζωής, η αυξημένη ενσυναίσθηση για τον πόνο του άλλου, η αναθεώρηση των προτεραιοτήτων και των στόχων, η προσωπική και πνευματική ανάπτυξη, η βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων και η εμβάθυνση της κοσμοθεωρίας του ατόμου είναι σχετικά συχνά επακόλουθα της δυσφορίας του πένθους.
Συνολικά, το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε από το να απαρνούμαστε τα συναισθήματά μας είναι να αφήσουμε τον εαυτό μας να αισθανθεί την θλίψη καθώς εφορμά. Κατανοώντας τα συναισθήματά μας, ακόμη και τα χειρότερα συναισθήματα θλίψης μπορούν να επιλυθούν και να ξεπεραστούν τα πιο ανασταλτικά συμπτώματα. Η αντίσταση παρατείνει την φυσική διαδικασία της θεραπείας. Πίσω από την αποδοχή κρύβεται η δύναμη.
Βιβλιογραφία
American Psychiatric Association. Diagnostic Statistical Manual of Mental Disorders 5th edition DSM-5 American Psychiatric Publishing, Washington DC & London. 2013.
Fields SA, Johnson WM, Mears J. How to treat complicated grief. J Fam Pract. 2018
https://hbr.org/2020/03/that-discomfort-youre-feeling-is-grief
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/complicated-grief/symptoms-causes/syc-20360374
https://www.webmd.com/special-reports/grief-stages/20190711/how-grief-affects-your-body-and-mind
https://psychcentral.com/lib/the-5-stages-of-loss-and-grief#2.-Anger
