Δύο ονόματα ξακουστά στην επιστήμη της ψυχολογίας, καθώς αποτέλεσαν τον ακρογωνιαίο λίθο της. Αξιοθαύμαστη ήταν και η μεταξύ τους σχέση, η οποία οδήγησε σε μια επανάσταση στο χώρο αυτό, με την ανάδειξη της έννοιας του ασυνείδητου.
Επιστρέφοντας στο μακρινό 1907, ο Freud γνωρίζει τον, 19 χρόνια μικρότερό του, Carl Jung, που έγινε σχεδόν αμέσως συνεργάτης του. Ωστόσο, δεν άργησε να έρθει η ώρα της ρήξης ανάμεσα τους με αφορμή την φροϋντική άποψη για τη σεξουαλικότητα ως βάση της μη-συνειδητής ανθρώπινης πλευράς. Χαρακτηριστικά είχε αναφέρει ο «πατέρας» της ψυχολογίας στον Carl: «Αγαπητέ μου Jung, υποσχέσου μου ότι δε θα εγκαταλείψεις ποτέ τη θεωρία για τη σεξουαλικότητα. Αποτελεί το πιο σημαντικό πράγμα από όλα. Βλέπεις, πρέπει να αποτελεί ένα δόγμα, ένα σταθερό προπύργιο.». Όμως, αυτά τα λόγια δεν ήταν αρκετά για να κρατήσουν τον Jung σε ένα «δόγμα» που δεν αντανακλούσε τις δικές τους απόψεις. Κι έτσι, χάραξε τη δική του πορεία στην ιστορία της επιστήμης, δημιουργώντας μια πολύ διαφορετική οπτική για τη φύση του ασυνειδήτου από αυτή του Freud.
Για τον Sigmund, ασυνείδητο=σεξουαλικότητα. Αναλυτικότερα, πίστευε πως ο άνθρωπος λειτουργεί ως ένα σύστημα που δεν χάνει ποτέ την ενέργεια που αναπαράγει, αλλά μπορεί και τη διοχετεύει στο Εκείνο(id), στο Εγώ(ego) και στο Υπερεγώ(super-ego). Εφόσον δεν αναπαράγεται περισσότερη από την υπάρχουσα ενέργεια, κάποιο από αυτά τα συστήματα αναλαμβάνει τον έλεγχο της ενέργειας, υπερτερώντας των άλλων δύο.
• Το Εκείνο είναι το πρωτόγονο, το αχαλίνωτο. Με αυτό γεννιέται ο άνθρωπος κι τα ένστικτα εδράζονται εκεί και βασίζεται στην αρχή της ευχαρίστησης, δηλαδή να κάνει το οτιδήποτε για να ικανοποιήσει τις ενορμήσεις, τις ενστικτώδεις ανάγκες του. Κατά κύριο λόγο είναι ασυνείδητο.
• Το Υπερεγώ είναι ο μικρός «δικτάτορας», υποτάσσοντας την ενέργεια στους αυστηρούς κοινωνικούς κι ηθικούς κανόνες. Αγωνίζεται για την τελειότητα με την συντηρητική κι αυστηρή της πλευρά.
• Το Εγώ είναι το μόνο που έχει επαφή με την πραγματικότητα. Ο «τροχονόμος» του συστήματος διαμεσολαβεί στα δύο προηγούμενα με την αρχή της πραγματικότητας: Σκέψη και δράση βασίζονται σε ρεαλιστικά και λογικά θεμέλια με στόχο της στοχευμένη ικανοποίηση των αναγκών.
Πώς σχετίζεται με το σύστημα το ασυνείδητο;
Η απάντηση βρίσκεται στο ίδιο το σύστημα. Πολλές φορές εμείς οι άνθρωποι κάνουμε σκέψεις ή έχουμε επιθυμίες τις οποίες δεν μπορούμε ψυχολογικά να αντέξουμε. Αρκετές είναι σεξουαλικές, οι οποίες καταπιέζονται και αποσύρονται στο «θησαυροφυλάκιο» του ασυνειδήτου, για να αποφευχθεί η ένταση, το άγχος για την ισορροπία του συστήματος. Αναφέρθηκε, όμως, ότι ασυνείδητο είναι και το Εκείνο, η βάση των (σεξουαλικών) ενστίκτων. Κατέληξε, λοιπόν, να συνδέει απαγωγικά το ασυνείδητο με την έκφραση καταπιεσμένων σεξουαλικών ενστίκτων.
Εκφράζεται, επίσης, το ασυνείδητο μέσα από τα όνειρα. Πίστευε ότι η καταπιεσμένη σεξουαλικότητα ξεπροβάλλει με τη μορφή συμβόλων. Το όνειρο δηλαδή διακρίνεται από το έκδηλο περιεχόμενο, αυτό που ονειρευόμαστε και το λανθάνον, οι καταπιεσμένες ενορμήσεις του ασυνείδητου που είναι μεταμφιεσμένες από τα σύμβολα που ονειρευόμαστε. Αυτός ήταν ο προάγγελος του συλλογικού ασυνείδητου, έννοια που συνδέεται με το Jung. Αυτό, λοιπόν, ήταν ένα κοινό τους θεωρητικό σημείο. Η διαφορά τους ήταν ότι ο Freud ήθελε να απαλλάξει τον άνθρωπο από αυτό, ενώ ο Jung όχι.
Συγκεκριμένα, ο Jung δεν είχε μια τόσο ντετερμινιστική άποψη για την ανθρώπινη εξέλιξη. Αντιθέτως, έθετε ως στόχο του ανθρώπου την επίτευξη της εσωτερικής ισορροπίας, δίνοντας ένα τελεολογικό χαρακτήρα στη προσέγγισή του. Πίστευε πως όλοι οι άνθρωποι αγωνιζόμαστε για να βρούμε το κέντρο της ψυχής-την αυτορρύθμιση. Ο πολυταξιδεμένος Ελβετός ψυχίατρος γοητεύτηκε από τις φιλοσοφίες του ανατολίτικου πολιτισμού. Αυτό τον επηρέασε βαθύτατα με αποτέλεσμα τη διάκριση του ασυνειδήτου σε ατομικό και συλλογικό.
Το πρώτο είναι αρκετά κοντά στην φροϋντική θεώρηση. Έχει όλες τις παιδικές αναμνήσεις, συναισθήματα, παρορμήσεις οι οποίες είχαν καταπιεστεί από τον ίδιο, που αργότερα χωρίς τη θέληση του αναδύονται μέσα από τα όνειρα συμβολικά. Το δεύτερο είναι αυτό που απορρόφησε τον ανατολίτικο χαρακτήρα διότι περιέχει τα αρχέτυπα: μνημονικά ίχνη κι εμπειρίες που είναι κοινά για όλη την ανθρωπότητα και κληρονομούνται. Αποτελούν a priori και θεωρούνται ασυνείδητη τρόποι αντίληψης και σύλληψης των πραγμάτων. Τέτοια αρχέτυπα είναι: η μεγάλη μητέρα, ο σοφός γέροντας, η περσόνα κι η σκιά. Όσον αφορά το τελευταίο αρχέτυπο, είναι ένα πτυχές του εαυτού που ο άνθρωπος επισκιάζει γιατί θεωρεί ότι είναι απωθητικές για το κόσμο.
Καμία αναφορά δεν κάνει σε διαμάχη συστημάτων για το έλεγχο κάποιας ζωτικής ενέργειας με βάση τη σεξουαλικότητα, αλλά θέτει στον θεωρητικό του άξονα την πεποίθησή του για την βαθύτερη ενδοσκόπηση κι αναζήτηση που κάνει ο άνθρωπος ως μια τάση για ανάπτυξη. Αυτός ήταν κι ο βασικός λόγος που ως νεύρωση όριζε τα αρχέτυπα του ανθρώπου που δεν καταφέρνουν να εξελιχθούν, να αλλάξουν μορφή και παραμένουν πρωτόγονα.
Οι διαφορές των δυο αυτών σπουδαίων ανθρώπων είναι αρκετές. Μήπως, όμως, τα κοινά τους είναι πολλά περισσότερα; Μήπως, o Jung δεν εγκατέλειψε πράγματι τη θεωρία της σεξουαλικότητας; Μπορεί να έκανε ένα μεγάλο βήμα για την εξέλιξή της μέσα από την αναθεώρησή της… Ή να ήθελε να αποδείξει στο συνεργάτη του πως δεν είναι μόνο η σεξουαλικότητα ώστε να σημειωθεί θεωρητική πρόοδος και για τους δυο. Πάντως ένα είναι αδιαμφισβήτητα σίγουρο: πως ο ένας λειτούργησε ευεργετικά για τον άλλον.
Βιβλιογραφία:
Μαρία Ηλιάδη (2019), Από το ασυνείδητο στο μη-εισέτι-συνειδητό: επιθυμία και υποκείμενο στο έργο του Sigmund και του Ernst Bloch
Reinhard Blutner, Elena Hochnadel(2010), Cognitive Systems Researchp.243-259, Two qubits for C.G. Jung’s theory of personality
Δημήτρης Βεργέτης (2012), Ελεύθερνα- Επιστημονικό περιοδικό του τμήματος Ψυχολογίας Ρεθύμνου, τόμος πέμπτος, Το αντικείμενο του ασυνείδητου, το αντικείμενο α, ο φαλλός
Gerald Corey (1999), Theory and Practice of Counseling and Psychotherapy p.122-139
Η φωτογραφία του εξώφυλλου ανακτήθηκε από Susan Wilkinson στο unsplash.com
