Ήταν 4 Απριλίου του 1968 όταν ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ δολοφονήθηκε στο Τενεσί των ΗΠΑ. Από το καλοκαίρι του 1963 οι πολιτείες των ΗΠΑ μπήκαν σε μία περίοδο διαρκών αναταραχών και συγκρούσεων.
Σε πολλές περιοχές της χώρας και ειδικά στις νότιες Πολιτείες, εξτρεμιστικές ρατσιστικές οργανώσεις, με επικεφαλής τη διαβόητη «Κου-Κλουξ-Κλαν», αλλά και οι αστυνομικές δυνάμεις, απαντούσαν με ωμή βία στην αφύπνιση των μαύρων που ζητούσαν την αποκατάσταση των δικαιωμάτων τους στην εργασία και την εκπαίδευση, αλλά και την αναγνώριση των δημοκρατικών τους δικαιωμάτων, τα οποία παραβιάζονταν συστηματικά. Την ίδια περίοδο, παρατηρήθηκε ένας αυξανόμενος ριζοσπαστισμός του κινήματος των μαύρων. Στις εκδηλώσεις του αντιρατσιστικού κινήματος στις ΗΠΑ συμμετείχαν μαύροι και λευκοί. Αποκορύφωμα αυτών των εκδηλώσεων ήταν η μνημειώδης διαδήλωση στις 28 Αυγούστου 1963 στην Ουάσιγκτον, στην οποία πήραν μέρος πάνω από 200.000 άτομα. Κεντρικός ομιλητής στην τεράστια συγκέντρωση ήταν ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και η ομιλία του έμεινε στην ιστορία με τον τίτλο «Έχω ένα όνειρο…». Η ομιλία άρχιζε ως εξής: «Έχω ένα όνειρο…Ότι τα παιδιά των παλιών σκλάβων και τα παιδιά των παλιών αφεντάδων θα καθίσουν μια μέρα πλάι-πλάι, στο κοινό τραπέζι της αδελφοσύνης». Την ίδια εποχή, όμως, οι φυλετικές διακρίσεις συνεχίζονταν και έπαιρναν μεγαλύτερες διαστάσεις με αποκορύφωμα την εν ψυχρώ δολοφονία του Μ.Λ. Κινγκ στο ξενοδοχείου “Λορέν” στο Μέμφις.
Μία ημέρα μετά τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, η Jane Elliott, δασκάλα σε δημοτικό σχολείο της Αϊόβα συγκλονισμένη από αυτό το γεγονός, προσπάθησε μέσα από ένα σοκαριστικό, για τα δεδομένα της εποχής, αντιρατσιστικό πείραμα να δείξει στους μαθητές της πόσο ρατσιστές μπορούν να γίνουν οι άνθρωποι.
Πείραμα:
Το πείραμα αυτό στην επιστήμη της Κοινωνικής Ψυχολογίας έχει μείνει γνωστό ως το πείραμα των μπλε και καστανών ματιών. Η Elliott χώρισε τους μαθητές σε δύο ομάδες, με κριτήριο το χρώμα των ματιών τους. Την πρώτη ημέρα του πειράματος, οι μαθητές με τα γαλάζια μάτια ήταν η “ανώτερη ομάδα”. Τους έπεισε με «επιχειρήματα» του τύπου ότι ο Ουάσιγκτον είχε γαλανά μάτια και άλλα αντίστοιχα. Η ομάδα αυτή λάμβανε συνέχεια επαίνους, προνόμια, περισσότερο παιχνίδι, δεύτερο γεύμα και επιβράβευση για την πρόοδο στα μαθήματα. Η ομάδα των καστανών ματιών θεωρούνταν μειονότητα κι είχαν, λόγω του διαφορετικού χρώματος ματιών, μία αρκετά άσχημη αντιμετώπιση από την “ανώτερη ομάδα”. Κατακρίνονταν για τα λάθη τους, δεν τους επιτρεπόταν να πίνουν νερό από τις ίδιες βρύσες με τα υπόλοιπα παιδιά. Επιπλέον, δεν συμμετείχαν σε δραστηριότητες και φορούσαν μπλε κολάρα στο λαιμό τους για να μπορούν να ξεχωρίζουν.
Τη δεύτερη ημέρα του πειράματος, η Jane αντέστρεψε τους ρόλους. Γι’ αυτήν την κίνηση έλαβε κατακραυγή από τους μαθητές με τα γαλάζια μάτια κι επιβράβευση από τους μαθητές με τα καστανά μάτια. Η δεύτερη ομάδα, από κει που βίωσε τον ρατσισμό και την απομόνωση, απέκτησε εξουσία και ήθελε να πάρει εκδίκηση. Έτσι, εκδήλωσαν ρατσιστική συμπεριφορά και η πρώτη ομάδα βρέθηκε στην αποξένωση.
Αποτελέσματα:
Την πρώτη ημέρα, η ανώτερη ομάδα αισθάνθηκε υπεροχή και δύναμη. Έτσι εκδήλωσαν αγένεια, κριτική, σωματική και λεκτική βία στα παιδιά με τα καστανά μάτια, διότι τα θεωρούσαν κατώτερά τους. Επιπλέον, παρουσίασαν μαθησιακή πρόοδο και απέκτησαν αυτοπεποίθηση. Οι μαθητές με τα καστανά μάτια, ένιωσαν ευάλωτοι, με χαμηλή αυτοπεποίθηση και παρουσίασαν δυσκολίες στα μαθήματα, ακόμη και οι πολύ καλοί μαθητές. Όταν έγινε η αλλαγή των ρόλων, υπήρξε στην αρχή δυσαρέσκεια από τους πρώτους, ενώ ανακούφιση από τους δεύτερους. Κατά τη διάρκεια της ημέρας όμως τα παιδιά “μπήκαν” στον ρόλο τους και παρατηρήθηκε ότι εκδήλωσαν τη συμπεριφορά που τους είχε δοθεί να κάνουν. Η πρώτη ομάδα ένιωσε μειονεκτικά και η δεύτερη εκδήλωσε επιθετικότητα.
Στο τέλος του πειράματος, όλοι οι μαθητές κλήθηκαν να καταγράψουν τα συναισθήματά τους και τα συμπεράσματα που έβγαλαν από αυτό το πείραμα. Οι περισσότεροι μαθητές κατάλαβαν το τι σημαίνει ρατσισμός και ότι είναι μια πολύ κακή συμπεριφορά για να την εκδηλώσει ένας άνθρωπος, όπως και να τη δεχτεί κάποιος και υποσχέθηκαν πως δε θα συμπεριφερθούν ποτέ ρατσιστικά, διότι δε θα ήθελαν να τους φερθούν με αυτόν τον τρόπο.
Μετά από χρόνια τα παιδιά του πειράματος, όντες πλέον ενήλικες, ρωτήθηκαν αν το πείραμα αυτό τους βοήθησε και στη μετέπειτα ζωή τους. Όλοι απάντησαν ομόφωνα ότι το πείραμα τους έγινε μάθημα ζωής. Επισήμαιναν, κιόλας, ότι θα ήταν καλό να το βιώσουν όλα τα παιδιά, ώστε να μάθουν το πώς θα πρέπει να συμπεριφέρονται σωστά.
Η Jane Elliott δέχθηκε άσχημη κριτική εκείνη την εποχή για το αντιρατσιστικό πείραμα. Αρκετοί την απομόνωσαν και δέχθηκε ακόμα και απειλές από συναδέλφους. Σήμερα, το πείραμα δεν κατατάσσεται στις επιστημονικές έρευνες, ούτε διδάσκεται ως ένα πείραμα στην ιστορία της Ψυχολογίας που μπορεί να βοηθήσει σε μικρές ηλικίες την κατανόηση της ρατσιστικής συμπεριφοράς. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι από επιστημονικής άποψης το πείραμα δέχθηκε επίθεση για την τήρηση του κώδικα δεοντολογίας. Οι κύριες ανησυχίες για τη δεοντολογία αφορούσαν στην εξαπάτηση και την απουσία συναίνεσης από την πλευρά των μαθητών, παρά το γεγονός ότι αρκετοί από τους αρχικούς συμμετέχοντες εξακολουθούν να θεωρούν ότι το πείραμα αυτό άλλαξε τη ζωή τους.
Κάποιοι καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από το πείραμα της Jane Elliott. Tο 1970 δημιουργήθηκε ένα μικρό ντοκιμαντέρ που λεγόταν “The Eye of the Storm” όπου διαδραματίζεται το πείραμα. Μετά από κάποια χρόνια ο Bertram Verhaag, Γερμανός σκηνοθέτης, αποφάσισε να κάνει το 1996 μια ταινία ντοκιμαντέρ. Τη δημιούργησε βασισμένος στο πείραμά της με την ονομασία “Blue Eyed” και την παρουσίασε ως εκπαιδευτικό σε πρωταγωνιστικό ρόλο.
Βιβλιογραφία:
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ, Hogg A. Michael, Vaughan Graham. Εκδότης: Gutenberg.
Σύνδεσμοι για περαιτέρω εμβάθυνση:
