Παιδί και παιχνίδι ήταν ανέκαθεν δύο λέξεις που πήγαιναν μαζί. Το παιχνίδι είναι η κυριότερη απασχόληση των παιδιών. Έχει αδιαμφισβήτητη αξία τόσο για τη φυσιολογική και τη γνωσιακή ολοκλήρωση όσο και την ικανοποίηση του παιδιού.
Το παιχνίδι ξεκινάει αυθόρμητα στη βρεφική ηλικία και εξελίσσεται παράλληλα με τη συναισθηματική, γνωστική, κινητική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Περικλείει μια φυσική ή πνευματική προσπάθεια που έχει στόχο τη συναισθηματική ευχαρίστηση.
Λειτουργίες του παιχνιδιού :
- Είναι εκούσιο, αυθόρμητο, απαιτεί ενεργό εμπλοκή
- επιτρέπει την εξερεύνηση και τον πειραματισμό
- προσφέρει ευκαιρίες κατάκτησης δεξιοτήτων και γνώσεων
- απαιτεί προσοχή στη διαδικασία και όχι στον σκοπό
- βοηθά στην έκφραση συναισθημάτων
- ενισχύει την δημιουργικότητα, τη φαντασία και τη μάθηση
- συμβάλλει στο να αναπτυχθεί η σκέψη και η κρίση
- βοηθά στη συνύπαρξη με τους άλλους και στην ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων
- έχει παιδαγωγικές και θεραπευτικές ιδιότητες.
Στάδια του παιχνιδιού
– Βρέφη 0 – 6 μηνών :
Στα βρέφη, κάθε δραστηριότητα ισοδυναμεί με παιχνίδι και βοηθάει στο να εξερευνήσουν τόσο το σώμα τους όσο και το περιβάλλον. Αρχικά, ανακαλύπτει τυχαία την ευχαρίστηση, η οποία προέρχεται από το στόμα, πιπιλίζοντας τα δάχτυλά του. Στους επόμενους μήνες, οι ήχοι που εκπέμπει, οι θόρυβοι από το στόμα του αποτελούν ηχητικά παιχνίδια.
Στα πρώτα στάδια συμμετέχει και ο ενήλικας. Υπάρχει αλληλεπίδραση μητέρας – βρέφους μέσω της βλεμματικής επαφής, των χειρονομιών, των μιμήσεων κ.α. Η ποιότητα της σχέσης που θα αναπτυχθεί ανάμεσα στη μητέρα και το βρέφος είναι καθοριστικής σημασίας για τη δημιουργία δεσμού, την εξέλιξη της φαντασίας και τη δυνατότητα διασκέδασης.
Στην ηλικία των τεσσάρων μηνών το ενδιαφέρον του στρέφεται στον εξωτερικό κόσμο. Αρχίζει να πιάνει τα διάφορα αντικείμενα που του προκαλούν ενδιαφέρον. Γίνεται πιο ενεργητικό και η προσοχή του είναι κατευθυνόμενη.
Σε αυτό το στάδιο κυριαρχεί το αισθητηριο – κινητικό παιχνίδι. Το βρέφος φέρνει τα αντικείμενα στο στόμα και έτσι ανακαλύπτει τις ιδιότητές τους. Οι ενέργειες που κάνει καθοδηγούνται από τον προσανατολισμό προς τα αντικείμενα, δηλαδή “τι κάνει αυτό;”.
– Βρέφη 6 – 12 μηνών :
Σε αυτό το χρονικό διάστημα εξελίσσεται η κινητική ανάπτυξη του βρέφους, επομένως εμπλουτίζει τα ενδιαφέροντά του. Πλέον, έχει την ικανότητα να κάθεται, να μπουσουλάει, να ρίχνει κάτι, να πιάνει κ.α.
Μπορεί σε αυτό το στάδιο να κάνει διάκριση ανάμεσα στο αντικείμενο, τη μητέρα και τον εαυτό του. Το αντικείμενο αποτελεί πηγή απόλαυσης που του επιτρέπει να αλληλοεπιδρά με τη μητέρα και να αναμένει τις αντιδράσεις της.
Το βρέφος αναγνωρίζει οικεία πρόσωπα, μιμείται και παίζει με άλλα παιδιά. Αρχίζει να χρησιμοποιεί τα αντικείμενα όπως οι άλλοι (κοινωνικά προσανατολισμένη μορφή παιχνιδιού).
– 1ος – 4ος χρόνος :
Στον 1ο χρόνο, το παιδί έχει κατακτήσει τη μονιμότητα των αντικειμένων. Αρχίζει έτσι, το διασκεδαστικό παιχνίδι “κρύβω – βρίσκω” που προκαλεί ευχαρίστηση στο παιδί αλλά και στον ενήλικα που συμμετέχει. Σε αυτή την ηλικία κινητικά παιχνίδια, όπως οχήματα, κύβοι, γεωμετρικά σχήματα, βοηθούν στην ανάπτυξη της αδρής κινητικότητας και των λεπτών κινητικών δεξιοτήτων.
Τον 2ο χρόνο ξεκινάει το συμβολικό παιχνίδι. Το παιδί αρχίζει να μιμείται τη συμπεριφορά των ενηλίκων, τα αντικείμενα αποκτούν ιδιαίτερη χρήση, προσαρμόζονται στο θέμα και τις συνθήκες του παιχνιδιού.
Τον 3ο χρόνο εμφανίζεται το παραστατικό – φανταστικό παιχνίδι με μεταμφιέσεις, μαριονέτες και κουκλοθέατρο. Μέσω του παραστατικού παιχνιδιού η πραγματικότητα συμβαδίζει και συμπληρώνεται από την φαντασία. Το παιδί συμμετέχει ως παρατηρητής, παίζει ανεξάρτητα, δίπλα σε άλλα παιδιά, χωρίς να παρεμβαίνει στις δραστηριότητες τους.
– 4ος – 5ος χρόνος :
Τον 4ο χρόνο εμφανίζεται το συντροφικό παιχνίδι, όπου το παιδί συμμετέχει σε ομάδα και παίζει με άλλα παιδιά. Εδώ παρατηρείται διαφοροποίηση ανάμεσα στα αγόρια και στα κορίτσια, όπου τα αγόρια εκδηλώνουν έντονο κινητικό παιχνίδι, ενώ το παιχνίδι των κοριτσιών είναι πιο ήπιο.
Εμφανίζεται η δυνατότητα συμμετοχής σε παιχνίδι κανόνων. Τα ομαδικά παιχνίδια διέπονται από καθορισμένους κανόνες. Το παιδί είναι συνεργάσιμο, χρησιμοποιεί τις εμπειρίες του στο παιχνίδι, ακολουθεί τους κανόνες και δέχεται τις συνέπειες, αν τους υπερβεί.
– 5ος – 6ος χρόνος :
Σε αυτή την ηλικία το παιδί χρησιμοποιεί σύμβολα στο παιχνίδι, η πλοκή είναι πιο σύνθετη και οργανωμένη, συμμετέχει σε παίξιμο ρόλων, οι χαρακτήρες είτε πραγματικοί είτε φανταστικοί αναλύονται. Το παιδί συνεργάζεται με άλλα παιδιά στο “στήσιμο”, δείχνει τις προτιμήσεις του, συνήθως επιλέγει να παίζει με παιδιά του ίδιου φύλου, ενώ αρχίζει να επινοεί και δικά του παιχνίδια.
– Σχολική ηλικία :
Σε αυτή την ηλικία κυριαρχούν τα οργανωμένα παιχνίδια και τα αθλήματα. Κύριοι παράγοντες του παιχνιδιού είναι οι κανόνες, τα επιτεύγματα, η πρόκληση και η αλληλπίδραση. Πολλά παιχνίδια μπορεί να έχουν τη μορφή άσκησης ή να έχουν εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Τα παιδιά επιδίδονται σε ηλεκτρονικά παιχνίδια και δραστηριότητες είτε ατομικά ή είτε ομαδικά.
Διάβασε επίσης:
Γιατί το παιχνίδι είναι σημαντικό στην ανάπτυξη του παιδιού;
Είδη παιχνιδιού :
- Το ατομικό παιχνίδι
Τα πιο μικρά παιδιά έχουν τη δυνατότητα να παίζουν μόνα τους για αρκετή ώρα, αρκεί να έχουν στη διάθεσή τους αντικείμενα που τα ενδιαφέρουν. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί μπορεί να εξασκήσει τις δεξιότητες που έχει κατακτήσει και να πειραματιστεί σε νέους τρόπους εξερεύνησης του περιβάλλοντος.
2. Το ομαδικό παιχνίδι
Το ομαδικό παιχνίδι υποδηλώνει την ανάγκη του παιδιού για συντροφιά. Στη σχολική ηλικία η ομάδα των συνομηλίκων διαδραματίζει σημαντικό ρόλο τόσο στην ανάπτυξη όσο και στην κοινωνικοποίηση του παιδιού. Μέσα από το ομαδικό παιχνίδι μαθαίνει να σέβεται τους κανόνες, ασκείται στην πειθαρχία και στη συνεργασία. Αναγνωρίζει ότι το ομαδικό συμφέρον είναι πιο σημαντικό και είναι δυνατόν να θυσιάζει τις προσωπικές του προτιμήσεις για το καλό της ομάδας, ενώ συγχρόνως μπορεί να διαπιστώσει ότι οι προσωπικές του δυνάμεις έχουν όριο αντοχής και απόδοσης, και να αναγνωρίσει την υπεροχή κάποιου άλλου. Μέσα στην ομάδα χρησιμοποιούν στρατηγικές λεκτικής και μη λεκτικής επικοινωνίας, μιμούνται και σχολιάζουν τη δραστηριότητα της ομάδας.
3. Το αυθόρμητο παιχνίδι
Μέσα από το αυθόρμητο παιχνίδι εκφράζοντα κατά κύριο λόγο τα μικρά παιδιά. Είναι το μέσο για να εξερευνήσουν τον κόσμο και να κατανοήσουν τη σύνδεση μεταξύ αντικειμένων και συμβόλων που τα αναπαριστούν. Μέσα από αυτό το είδος παίρνουμε πολλές πληροφορίες για το χαρακτήρα και την προσωπικότητα του παιδιού.
4. Το κατευθυνόμενο παιχνίδι
Το κατευθυνόμενο παιχνίδι είναι το παιχνίδι των κανόνων. Διέπεται από συγκεκριμένους κανόνες και απαιτείται ωριμότητα από το παιδί για να τους εφαρμόζει και να τους τηρεί. Στα πιο μικρά παιδιά έχει την ανάγκη από επίβλεψη του ενήλικα, ο οποίος το οργανώνει και το εποπτεύει. Όσο μεγαλώνουν αφορά περισσότερο τα ίδια τα παιδιά, προσπαθούν μόνα τους να εντάσσονται και να σέβονται τους κανόνες, ενώ οι συμπαίχτες εποπτεύουν ο ένας τον άλλον.
5. Το συμβολικό παιχνίδι
Το παιχνίδι αυτό το συναντάμε στο στάδιο της προ- ενεργητικής σκέψης (2-7 ετών). Πρόκειται για ατομικό παιχνίδι, όπου το παιδί αποδίδει φανταστικές ιδιότητες σε ένα αντικείμενο ή παίζει διάφορους ρόλους προσποιούμενο κάποιο άλλο πρόσωπο. Χαρακτηρίζεται από την “χρονικά διαφοροποιημένη μίμηση”, τα παιδιά δηλαδή μπορούν να αναπαραγάγουν συμπεριφορές των άλλων, π.χ. μιμούνται τη μαμά και βάζουν το μωρό για ύπνο. Στο συμβολικό παιχνίδι υπάρχει σενάριο και ρόλοι που ακόμη και τα μικρότερα παιδιά μπορούν να αναλάβουν.
6. Το σωματικό παιχνίδι
Το σωματικό παιχνίδι έχει στόχο την εκτόνωση της σωματικής ενέργειας, την απόκτηση εικόνας του σώματος, τη βελτίωση της ισορροπίας, του οπτικοκινητικού συντονισμού και της αδρής κινητικότητας. Το έντονο σωματικό παιχνίδι αποτελεί είδος ενεργητικού επιθετικού παιχνιδιού που παρατηρείται κυρίως στα αγόρια σχολικής και εφηβικής ηλικίας. Μέρος του σωματικού παιχνιδιού αποτελεί το παιχνίδι υπερηρώων με κύριο χαρακτηριστικό τη μίμηση των πράξεων τους, κάτι που οδηγεί στη λειτουργική αφομοίωση εννοιών καλού και κακού.
7. Παιχνίδια στο διαδίκτυο
Τα διαδικτυακά/ ηλεκτρονικά παιχνίδια διακρίνονται σε “μοναχικά” και “διαδραστικά”. Είναι παιχνίδια δράσης και περιπέτειας, ρόλων, εξομοίωσης και στρατηγικής με απώτερο σκοπό τη διασκέδαση, την πνευματική διέγερση και τον ανταγωνισμό. Η κοινωνική αλληλεπίδραση μέσα από το ψηφιακό περιβάλλον αποτελεί ένα νέο πεδίο διαμόρφωσης ταυτότητας, διαχείρισης των σωματικών και ψυχικών αλλαγών, κατά την παιδική ηλικία και εφηβεία. Η ρεαλιστικότητα του ψηφιακού περιβάλλοντος, η αίσθηση του αήττητου και η ταύτιση του παιδιού με τον παίκτη ενισχύουν τον εθιστικό τους χαρακτήρα, προκαλώντας την πλήρη απορρόφηση και διαφυγή από την πραγματικότητα, εξαρτητικές και συχνά βίαιες συμπεριφορές.
Έρευνες έχουν δείξει τη συσχέτιση ανάμεσα στη χρήση βίαιων ηλεκτρονικών παιχνιδιών και την ενίσχυση της παιδικής επιθετικότητας και της νεανικής παραβατικότητας. Η μαζική αποδοχή αντίστοιχων παιχνιδιών που οδηγεί στην ταύτιση με βίαια πρότυπα και στην απενοχοποίηση της βίας, η ελλιπής γονική παρακολούθηση και η καθημερινή έκθεση των παιδιών, αποτελούν παράγοντες κινδύνου για την εκδήλωση της βίαιης συμπεριφοράς. Αντίθετα, προστατευτικούς παράγοντες αποτελούν τα θετικά πρότυπα συμπεριφοράς, οι σχέσεις με μη επιθετικούς συνομηλίκους, ο μειωμένος χρόνος έκθεσης σε ψηφιακά περιβάλλοντα με βίαιο περιεχόμενο και η γονική επίβλεψη. Η αυξημένη χρήση βιντεοπαιχνιδιών αποτελεί προγνωστικό παράγοντα μειωμένης σχολικής επίδοσης, χαμηλής αυτοεκτίμησης και ανεπάρκειας κοινωνικών δεξιοτήτων, ενώ συνδέεται με υψηλά επίπεδα άγχους, κατάθλιψης, την ύπαρξη ιδεοψυχαναγκαστικών συμπεριφορών και ΔΕΠΥ.
Η συμβολή του παιχνιδιού στους διάφορους τομείς ανάπτυξης
Το παιχνίδι πέρα από την ικανοποίηση και τη διασκέδαση του παιδιού, βοηθάει στην απόκτηση γνώσεων, την κοινωνικότητα, τη φαντασία του και την καλλιέργεια τόσο του προφορικού όσο και του γραπτού λόγου.
- Γνωστική ανάπτυξη : Κυρίως το συμβολικό παιχνίδι βοηθάει στην εξερεύνηση τρόπων επίλυσης προβλημάτων, στη δημιουργικότητα ιδεών και σκέψεων. Το παιδί μπορεί να σκεφτεί το νόημα ενός αντικειμένου ή μιας κατάστασης, χάρη στην ανάπτυξη της μνήμης και της αφηρημένης σκέψης. Ο ρόλος του είναι ουσιώδης για τη νοητική ανάπτυξη και μάθηση των παιδιών, γιατί προσφέρει ερεθίσματα για παρατήρηση, ερμηνεία, παραγωγή ερωτήσεων, εκπλήρωση στόχων και επίλυση προβλημάτων.
- Κοινωνική ανάπτυξη : Μέσα από το παιχνίδι, τα παιδιά αποκτούν πολύπλοκες στρατηγικές κοινωνικής επικοινωνίας, μαθαίνουν να διαπραγματεύονται, να μοιράζονται, να ερμηνεύουν, να αντιλαμβάνονται μηνύματα, προκειμένου να ενταχθούν σε μια ομάδα. Ενισχύεται η κοινωνική αλληλεπίδραση και η επικοινωνία και προάγεται η δόμηση της εικόνας για τον εαυτό τους, τους άλλους και τον κόσμο. Μέσω του παιχνιδιού μαθαίνουν να πειραματίζονται με τις ανθρώπινες σχέσεις και να αναπτύσσουν ενσυναίσθηση.
- Γλωσσική και μαθησιακή ανάπτυξη : Το παιχνίδι διευκολύνει τη μάθηση εκθέτοντας τα παιδιά σε νέες εμπειρίες, δραστηριότητες και ιδέες. Καθώς τα παιδιά παίζουν, πειραματίζονται με φωνολογικούς, συνακτικούς και σημασιολογικούς κανόνες και βελτιώνουν τις δεξιότητες του λόγου και της αφήγησης.
- Συναισθηματική ανάπτυξη : Μέσα από το παιχνίδι το παιδί εξερευνά τις προσωπικές συναισθηματικές του αντιδράσεις και των άλλων και μαθαίνει να τις προβλέπει και να τις ελέγχει. Μπορεί το παιχνίδι να χρησιμεύσει σαν μέσο αντιμετώπισης του άγχους. Επιτρέπει την επεξεργασία τραυματικών εμπειριών, λειτουργεί ως κάθαρση και συμβάλλει στον έλεγχο των εξωτερικών γεγονότων ζωής.
Συμπερασματικά, το παιχνίδι είναι μια ευχάριστη δραστηριότητα, δίνει θετικά συναισθήματα, προωθεί την έκφραση και την κατανόηση του εαυτού, τη δημιουργία του αυτοελέγχου και την κοινωνική αλληλεπίδραση. Για να μπορέσει το παιδί να επωφεληθεί από το παιχνίδι απαιτείται ένα ασφαλές και πλούσιο σε ερεθίσματα περιβάλλον, το οποίο θα ενισχύει τη φυσική και κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη των μικρών παιδιών.
Βιβλιογραφικές αναφορές:
Belin, H., (1995), ” Η Διαρκής Συμβολή του Piaget στην Αναπτυξιακή Ψυχολογία”, Κουγιουμτζάκης, Γ. (επιμ.), Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο.
Winnicott, D., (1971), Playing and Reality, Tavistock, London.
Βοσνιάδου, Σ. (1994). Κείμενα Εξελικτικής Ψυχολογίας. Τόμος Β’.Αθήνα: Gutenberg.
Κάππας, Χ., (2005), Ο ρόλος του Παιχνιδιού στην Παιδική Ηλικία, Άτραπος, Αθήνα.
Τσιάντης, Α. (1991). Ψυχική υγεία του παιδιού και της οικογένειας. Τόμος A’.Αθήνα: Καστανιώτης.
