Άραγε, το περιεχόμενο της έννοιας «ηθική» αλλάζει ανάμεσα στα 2 βιολογικά φύλα;
Η ηθική είναι μια λέξη που εννοιολογικά μας έχει απασχολήσει αιώνες τώρα, με τρανταχτά παραδείγματα αυτά του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Freud και του Lacan. Όμως, το περιεχόμενό της, δεν είναι αποκλειστικά φιλοσοφικό, αλλά άρρηκτα συνδεδεμένο με αξίες, κυρίως κοινωνικές.
Παρόλο που δεν υπάρχει μια καθολική ομοφωνία, θα μπορούσαμε να ορίσουμε την ηθική ως έναν άγραφο νόμο, σύνολο κανόνων που μελετούν και καθορίζουν αν είναι αποδεκτή ή όχι η συμπεριφορά κάθε μέλους του εκάστοτε πλαισίου. Σε κάθε περίπτωση, έμφαση δίνεται στην εσωτερίκευση της ηθικής, δηλαδή πώς ασπάζεται τις ηθικές αξίες και τι είναι αυτό που κοινωνικά κινητοποιεί ένα άτομο να είναι ηθικό. Τα προβαλλόμενα πρότυπα; Ο φόβος της τιμωρίας κι η επιθυμία για αμοιβή; Ή, μήπως, ένα εσωτερικό σύστημα σωστού και λάθους;
Εφόσον είναι ευδιάκριτη η κοινωνική χροιά της έννοιας, δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη από την επιστήμη της Ψυχολογίας. Πώς, όμως, την απασχόλησε; Τι ήταν αυτό που διήγειρε το ενδιαφέρον για τη διερεύνησή της;
Η αρχή για συστηματική μελέτη σημειώθηκε από τον γνωστό Jean Piaget, διότι ανέλυσε την ηθική ανάπτυξη κατά τη παιδική ηλικία, μέσα από την παρουσίαση ζευγαριών ιστοριών που εμπεριείχαν ηθικά διλλήματα. Ο ψυχολόγος, μετά τη μελέτη, κατέληξε στο συμπέρασμα πως η ηθική σκέψη (σεβασμός στους κανόνες/νόμους, αίσθημα δικαιοσύνης) συνδέεται στενά με τη γνωστική ανάπτυξη του παιδιού (γνωστικός παραλληλισμός). Χώρισε την εξέλιξη της ηθικής σε 2 στάδια:
1) στην ετερόνομη ηθική, όπου υπάρχει ηθική απολυτότητα στους κανόνες διότι καθορίζονται από άλλους (γονείς, θρησκεία κ.λπ.)
2) στην ηθική της συνεργασίας, όπου οι κανόνες δεν είναι απόλυτοι αλλά κοινωνικά συμφωνημένοι κι έτσι μπορούμε να είμαστε ευέλικτοι ως προς στην εφαρμογή τους.
Ως συνέχεια αυτής της θεώρησης έρχεται ο Lawrence Kohlberg, ο οποίος υιοθέτησε την άποψη του Piaget με μια πολύ μικρή διαφορά: η ηθική σκέψη δεν σταματά να αναπτύσσεται στην εφηβεία, αλλά συνεχίζει μέχρι την ενήλικη ζωή. Αρκετά κοντά στην ερευνητική πρακτική του πρώτου ψυχολόγου, ο Kohlberg μελέτησε μέσω της ιστορίας του Heinz (ηθικό δίλημμα), όχι τόσο τις τελικές απαντήσεις, αλλά την ηθική συλλογιστική πορεία που ακολουθούσαν οι συμμετέχοντες. Κατέληξε κι αυτός, βασισμένος στον γνωστικό παραλληλισμό, να περιγράφει την αναπτυξιακή πορεία της ηθικής σκέψης από τον παιδικό εγωκεντρισμό προς το αίσθημα της ηθικής αρχής μέσα από τρία στάδια:
1) το προσυμβατικό
2) το συμβατικό
3) το μετασυμβατικό.
Ένα κεντρικό σημείο κριτικής και στους δύο θεωρητικούς είναι ότι ήθελαν να δημιουργήσουν μια θεωρία τόσο ευκρινής που θα εξηγούσε την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης όλων των ανθρώπων από γνωστική σκοπιά μέσα από στάδια. Όμως, ας μην σταθούμε σε αυτό. Μέχρι εδώ, παρατηρεί κανείς πολλά κοινά σημεία ανάμεσα στις δυο θεωρίες. Υπάρχει, όμως, ένα ακόμα κομβικό σημείο που συμπίπτουν: το δείγμα μελέτης τους αποτελούταν μόνο από αγόρια.
Κι ακριβώς εδώ άσκησε κριτική η αναπτυξιακή ψυχολόγος Carol Gilligan. Συγκεκριμένα, αφορμή κριτικής αποτέλεσε ένα σημείο στη θεωρία του Kohlberg το οποίο έμμεσα υποστήριζε ότι η ηθική σκέψη των γυναικών βασίζεται στην κάλυψη των αναγκών των άλλων και στην έγκρισή τους για οποιαδήποτε πράξη. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στα υψηλότερα επίπεδα ηθικής σκέψης κατά Kohlberg, παρατήρησε αξίες που είναι παραδοσιακά ανδρικές όπως η δικαιοσύνη, ο ατομισμός κ.λπ. ενώ η φροντίδα, η ικανοποίηση και η ευτυχία τρίτων είναι παραδοσιακά γυναικείες αξίες.
Σύμφωνα με την Gilligan, αυτή η διαφοροποίηση ανάμεσα στα 2 βιολογικά φύλα και στο περιεχόμενο της ηθικής τους ανάπτυξης οφείλεται στους ρόλους που κοινωνικοποιούνται: τα αγόρια τείνουν να ενθαρρύνονται από το κοινωνικό πλαίσιο προς την αυτονομία, τον ατομικισμό και τη δικαιοσύνη ώστε να επιτύχουν στην επαγγελματική τους πορεία, ενώ τα κορίτσια έρχονται συχνά αντιμέτωπα με πρότυπα μέριμνας σε σημείο που τείνουν να οικειοποιούνται μια εικόνα στοργικής «μητέρας» που θα φροντίζει τους άλλους. Άρα, λοιπόν, οι γυναίκες δεν είναι λιγότερο ηθικές από τους άντρες αλλά η ηθική προσεγγίζεται διαφορετικά από τα βιολογικά φύλα. Γι’ αυτό η ψυχολόγος χορήγησε ηθικά διλήμματα περί ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης και αμβλώσεων σε φοιτητές και φοιτήτριες. Κατέληξε, έτσι, στην ανάπτυξη της ηθικής σε 3 στάδια:
1) Προσανατολισμός προς την ατομική επιβίωση, όπου δίνεται έμφαση στις προσωπικές ανάγκες.
Η μετάβαση στο επόμενο στάδιο εμπεριέχει μια σύγκρουση ανάμεσα στο προσωπικό και το «σωστό», την υπευθυνότητα.
2) Η καλοσύνη βασιζόμενη στην αυτοθυσία, κατά το οποίο οι παραδοσιακές γυναικείες αξίες πρωταγωνιστούν και δίνεται προτεραιότητα στους άλλους ακόμη κι αν χρειαστεί να υπάρξουν προσωπικές θυσίες.
Η μετάβαση εδώ αφορά την αμφισβήτηση της αυτοθυσίας ως κομμάτι της ηθικής, που μπορεί να αναγκάσει κάποια γυναίκα να κάνει κακό στον εαυτό της.
3) Η ηθική της μη βίας, όπου η γυναίκα θεωρεί εξίσου σημαντικές τις δικές της ανάγκες αλλά και των άλλων, αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεων της, αποφεύγει την βία ως προς την ίδια και τους άλλους ως μια θεμελιωμένη και προσωπική ηθική κρίση και το κοινό καλό καθίσταται καθολική αρχή που υιοθετείται.
Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως έχει ασκηθεί κριτική και στη θεωρία της Gilligan. Η βασικότερη είναι ότι, παρόλο που αναδεικνύει μια διαφορετική οπτική της ηθική ανάπτυξης, το φεμινιστικό κίνημα τόνισε πως μέσα από την ιδέα αποδοχής της φροντίδας άλλων ως μέσω κοινωνικοποίησης κι εσωτερίκευσης του «γυναικείου» ηθικού κώδικα επανανομιμοποιεί πατριαρχικά πρότυπα.
Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πως είναι δύσκολο να καταλήξουμε σε μια καθολική θεωρία για την ηθική σκέψη με σιγουριά, λόγω των ακαθόριστων ορίων της ίδιας της έννοιας. Γι’ αυτό κι οι αποκλίσεις μεταξύ των 2 φύλων ως προς την ηθική δεν είναι ξεκάθαρες, εξαιτίας κοινωνικών, πολιτιστικών και πολιτισμικών παραγόντων.
Βιβλιογραφία:
Moheghi, M., Ghorbanzadeh, M., & Abedi, J. (2020). The investigation and criticism moral development ideas of kohlberg, piaget and gilligan. International Journal of Multicultural and Multireligious Understanding, 7(2), 362-374.
Christians, C. G., & Traber, M. (Eds.). (1997). Communication ethics and universal values. Sage publications.
Williams, G. (2013). A case analysis of Olivia: Applying Gilligan’s theory of women’s moral
development. Palmetto Practitioner (Spring 2013). Retrieved from
www.sccpaweb.org/palmettopractitioner/spring2013/index.html
Αθηνά, Γ. (2016). Μελέτη των ψυχομετρικών χαρακτηριστικών του ερωτηματολογίου για κοινωνικό-ηθικο συλλογισμό (No. GRI-2016-17330). Aristotle University of Thessaloniki.
Ψημμένος, Ι. & Σκαμνάκης, Χ. (2008). Οικιακή εργασία των μεταναστριών και κοινωνική προστασία: η περίπτωση των γυναικών από την Αλβανία και την Ουκρανία. Αθήνα: Παπαζήσης.
https://en.wikipedia.org/wiki/Carol_Gilligan
